I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

A
miqdoriy ifodalaydigan tenglamani keltirib chiqardi: D”_ K=Z e
. 
R I
farmura k- reaksiyaning tezlik konstantasi 
A— faollashish energiyasi 
Z - integrallash konstantasi
XIX 
asrning 80-yillarida kimyoviy kinetikani o'rganish bilan Ostvald 
shug'ullandi. U Rigada tug'ilib, Tartu universitetini tugatdi, Riga politexni- 
kumida professor lavozimida ishladi. 1987-yili Leypsig universitetiga o ‘tib, 
fizikaviy kimyo kafedrasiga m udirbo'ldi. 1906-yilda o'qituvchilik faoliyati- 
ni tugatdi.
Ostvald “ Energetizm” nomli naturfilosofiyasini yaratdi. Chunki Os­
tvald nazariyasida butun borliqqa energiya asos solgan degan fikr yotardi. 
Hatto unga ko‘ra, baxt — bu energiyadan to 'g'ri foydalanishdir. 1926— 
1927-yillarda “ Hayot chizig'i” nomli uch tomlik biografiyasi chop etildi. 
1888-yilda elektrolitik dissotsialanishda m oddalar saqlanish qonunining
160

---

suyultirish qonunini Ostvald kashf etdi. Keyinchalik bu qonun kuchli ele- 
ktrolit eritmalari uchun Debay va Xyukkel tom onlaridan kengaytirildi.
Ostvald turli kislotalarning nisbiy faolliklarini taqqosladi. Bu natijalar 
kimyoviy muvozanat shartlari va kataliz taraqqiyotini o ‘rganishda muhim 
rol o ‘ynadi. Kimyoviy texnologiyaning muhim masalalaridan biri muvo­
zanat holatida uni siljitish uchun sharoit (tashqi omillar — harorat, bosim) 
yaratish va muvozanatni silkitib, kerakli mahsulot olishdir.
Ostvaldga Berseliusning, fon Libxning, Mayerning va Gelmgolsning 
kataliz va energiya o ‘zgarishi haqidagi ilmiy ishlari m a’lum edi, shularga 
asoslanib Ostvald ’’reaksiya tezligini o ‘zgartiradigan, ammo reaksiya mah- 
suloti tarkibiga kirmaydigan m odda katalizator” , - deb ta ’rif berdi. 1909- 
yili kimyoviy muvozanat shart-sharoitlarini o'rganganligi uchun Ostvald 
Nobel mukofotini oldi.
XIX asrning oxirida kimyoviy reaksiyalarda idish devori, erituvchilar va 
qo‘shimchalarning ham ishtirok etishi m a’lum bo'ldi. Kataliz taraqqiyoti
XX asrning o ‘rtalarida ko‘p organik m oddalar olinishiga, kimyoviy reak­
siyaiar yo‘nalishini to ‘g ‘ri belgilashga olib keldi.
Kimyoviy sanoatda katalitik jarayonlam ing qo‘llanilishi hozirgi paytda 
80 %ga yetdi. Xlorofill tabiiy katalizatorga misol b o 'la oladi. Barg 
to ‘qimalaridagi xlorofill donachalari kompleks metallorganik birikmadir. 
Shuning uchun fotosintez hodisasi fotobiokatalizator yordamida sodir 
boladi.
XX asrning boshlarida biokatalizatorlar kashf etildi. Fransuz kimyogar- 
lari Pol Sabatye (1854—1941) va Jan Batista Sanderan (1856—1937) sa­
noatda organik moddalarni gidrogenlashda nodir metallar o'rniga nikel, 
mis, kobalt, tem irlam i qollashni kashf etishdi. Rus organik kimyogari 
V.N.Ipatev (1867—1952) metall oksidlarining yuqori harorat va bosimda 
katalitik xossalarini o ‘rganib, katalizatorlar aralashmasi reaksiya tezligiga 
ijobiy ta ’sir etilishini kashf etdi. Nemis ximigi F.Gaber (1968-1934) yuqori 
bosim ostida katalitik usulda vodorod va atmosfera azotidan ammiak sintez 
qilishni kashf etdi. So‘ngra K.Bosh va A.M ittashlar katalizatorlar aralash­
masi yordamida yuqori harorat va bosimda sanoatda ammiak sintez qilishni 
kashf etdilar.
Ko‘pchilik reaksiyalarning mexanizmlari tez o ‘tishi sababli reaksiya­
larda katalizator tanlash empirik yo‘lda olib borilgan. Fotokimyoviy reak­
siyaiar juda tez o ‘tadi, chunki fotonlar muvozanatni buzib, yangi reak­
siyaiar borishiga imkoniyat yaratadi va natijada yangi muvozanat qaror 
topadi. 20-yillarda ingliz fiz-kimyogari R.D.Norrish (1897—1978) fotokimy­
oviy reaksiyaiar ustida ilmiy izlanishlar olib bordi va natijada lazerni kimy­
oviy reaksiyalarda qo‘llashni kashf etdi.
1 1 - 1 5
161

---

XX 
asming o ‘rtalarida kimyoviy reaksiyalami o ‘rganishda sekin boradi- 
gan reaksiyalar kinetikasini o'rganish metodikasi va juda tez boradigan 
reaksiyalami o ‘rganish metodi, spektroskopik metodi kashf etildi.