I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Kimyoviy muvozanat va zanjir reaksiyalari. 
Ko‘pchilik kimyoviy reak­
siyalar oxirigacha bormasligi sababli to ‘g‘ri va teskari reaksiyalar orasida 
sodir bo‘ladigan muvozanat muhim rol o ‘ynaydi. Berilgan sharoitda to ‘g‘ri 
va teskari reaksiyalar tezliklari tenglashadi va ko‘rilayotgan sistemada di- 
namik muvozanat qarortopadi. Bu muvozanatni fransuz ximigi Le Shate- 
lye 1884-yil o ‘z metodi asosida siljitdi. Bu metodga ko‘ra “agar muvozanatda 
turgan sistemaga tashqi ta ’sir ko‘rsatilganda, muvozanat o ‘sha ta ’sirni 
susaytiruvchi tom on siljiydi” . Le Shatelye bu qonunni sanoat sharoitlarida 
qo'llab, ammiak ishlab chiqarishda, shisha va sement ishlab chiqarishda, 
portlovchi m oddalar ishlab chiqarishda qo'lladi. Katalizatorlarning muvo- 
zanatga ta ’sir etmasligini va muvozanatning tezroq qaror topishiga ta ’sir 
etishini Le Shatelye ko‘rsatdi.
XIX 
asming oxirida amerikalik ximik D. Gibbs kimyoviy termodinamika 
asoslarini yaratdi. 0 ‘sha vaqtda kimyoviy reaksiyalami miqdoriy jihatdan 
xarakterlash uchun kimyoviy potensial yoki erkin energiya degan tushun- 
cha kiritildi. 0 ‘zgarmas bosim va haroratda reaksiya erkin energiyasining 
o ‘zgarishi quyidagi tenglama asosida yoziladi:
AG=AH-TAS bu yerda ДН reaksiyaning issiqiik effekti, agar ДН<0 
bo‘lsa, reaksiya ekzotermik, ya’ni issiqiik ajralib chiqadi, ДН>0 bo‘lsa, 
reaksiya endotermik b o iib , issiqiik yutiladi. T-absolyut harorat, S-sistema 
entropiyasining o ‘zgarishi.
Agar murakkab molekulalardan reaksiya natijasida oddiy molekulalar 
hosil bo'lsa, u holda sistema entropiyasi o ‘sadi(oshadi). To‘g‘ri reaksiya- 
larning o ‘zi o ‘tishi uchun erkin energiya kamayadi (AG<0). Agar A G >0 
bo ‘lsa, reaksiya teskari yo‘nalishda sodir bo‘ladi. Agar A G = 0 bo‘lsa, siste­
ma muvozanat holatida bo'ladi. Ammo bu mulohazalar reaksiya borishi va 
bormasligi haqida hech qanday izoh bermaydi. Reaksiya borishini kimyoviy 
kinetika tushuntirib berad i.0 ‘tgan asrda ikki tipdagi zarrachalardareaksiya 
borishini tusliuntirib atom lar va molekulalarda erkin radikallar nazaryasi 
bilan ukrainalik olim M.Gomberg (1866-1997) AQShga borib shug‘ullanadi.
Agar almashinish reaksiyasi sodir bo'lsa, u holda ajralib chiqadigan 
energiya reaksiya mahsulotlari orasida taqsimlanadi. Ammo ko'pchilik reak­
siyalar oraliq mahsulotlar hosil bo'lishi bilan boradi va faollashish energi­
yasi kamayadi. Agar oraliq moddalar to'yinm agan valentlikka ega bo‘lsa, 
erkin radikallar hosil bo'ladi.
1913-yili M.Bodenshteyn xlor va vodorod atomlari orasidagi reaksiya- 
ni o ‘rganib, zanjir reaksiyalarga asos soldi. Bu quyidagicha boradi:
162

---