I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Kimyoviy reaksiyalaming borishi va entropiya. 
Termodinamikaning 
birinchi qonuni k o ‘p zarrachalardan iborat sistemalarga ham, kam zarra- 
chalardan iborat sistemalarga ham tatbiq qilinadi. Ikkinchi qonun esa statis- 
tik xarakterga ega b o ‘lib, faqat ko‘p zarrachalardan iborat sistemalargagina 
tatbiq qilinadi, chunki statistik qonunlar ana shunday sistemalargagina ta t­
biq qilinishi mumkin.
Termodinamikaning ikkinchi qonunida statistik tabiat borligini XIX 
asming oxirida L.Boltsman, U.Gibbs, N.N.'Pirogov va M.Smoluxovskiylar 
aytib o ‘tgan edilar. Termodinamikada asosiy param etrlar b o ig an harorat 
bilan bosim statistik tabiatga ega. Masalan, harorat molekulalar ilgarilanma 
harakat o ‘rtacha kinetik energiyasiga bog'liq, xuddi shuningdek, molekula- 
laming idish devorlariga urilish effektining yig‘indisi gazning bosimi bo‘ladi.
Ko‘p zarrachalardan iborat sistemalarning holatini hozirgi vaqtda me- 
xanikaning oddiy qonunlari asosida ifoda qilib bo‘lmaydi. Ammo ehtimollik 
nazariyasi qonunlarini mexanika qonunlari bilan birgalikda tatbiq etish 
natijasida sistemaning ayni holati qanchalik ehtimollikka ega ekanligini 
aniqlash mumkin. Shunday qilib, ko‘p zarrachalardan iborat sistemalar 
ehtimollik qonunlari bilan ifoda qilinadi.
Termodinamikaning ikkinchi qonuni solishtirilayotgan holatlarning 
qanchalik ehtimollikka ega ekanligini belgilaydi va ko‘p zarrachalardan iborat 
sistemada ehtimolligi kichik bo‘lgan holatdan ehtiimolligi katta bo‘lgan holatga 
o ‘tishi mumkin ekanligini ko‘rsatadi.
Masalan, ikki gazning o ‘zaro aralashish jarayonining o ‘z -o ‘zicha bori­
shi mumkinligi (bu musbat jarayon deb ataladi) va aksincha, ularning bir- 
biridan o ‘z -o ‘zicha ajralishi (bu manfiy jarayon deb ataladi) mumkin 
emasligining sababini statistik qonunlar asosida tushuntirish mumkin.
Masalan, bir idishning to ‘siq bilan ajratilgan ikki qismida bir xil haro­
rat va bir xil bosimda ikki xil gaz bor, deb faraz qilaylik. T o‘siq olib tashla-
158

---

nishi bilan bu ikki gaz molekulalari o'zaro aralasha boshlaydi. Bu jarayon 
o‘z-o‘zicha boradi va bunda entropiya ortadi. Sistema ehtimolligi kichik bolgan 
holatdan ehtimolligi katta b o ig an holatga (ikkala gaz molekulalari idish- 
ning butun hajmiga bir tekis tarqalgan holatga) o ‘tadi. Ammo aksincha, 
gazlar aralashmasidagi bir gaz molekulalari idishning bir tomoniga, ik­
kinchi gaz molekulalari esa idishning ikkinchi tomoniga o ‘z-o‘zicha to‘planib 
qolish ehtimolligi shu qadar ozki, amalda bu jarayon ro‘y bermaydi.
Agar molekulalarning soni oz bo‘lsa, bunday xulosalarni chiqarish 
mumkin bo'lmas edi. Haqiqatan ham yuqoridagi misolda tekshirilayotgan 
zarralarning soni 4 ta bo‘lib, ularning 2 tasi bir xil va qolgan 2 tasi boshqa 
xil bo'lsa, m a’lum bir vaqtda ikkita bir xil zarracha bir tom onda, qolgan 
ikkita bir xil zarracha ikkinchi tom onda bo‘lib qolishi mumkin.
Shuni ham aytib o ‘tish kerakki, zarrachalar soni yetarli darajada ko‘p 
bo'lgan hollarda fluktuatsiya hodisasi ro‘y berishi, ya’ni hajmning juda kichik 
qismlarida gaz zichligining qiymati o ‘rtacha qiymatidan m a’lum tomonga 
chetlanishi mumkin. Gaz zarrachalarining soni qanchalik oz bo‘lsa, bu 
chetlanishning darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. Bu m a’lumotlardan ik­
kita xulosa qilish mumkin. Birinchi xulosa, entropiyaning oshishi ehtimol- 
likning oshishi bilan bog‘liq ekan, S = f (w). Buning matematik ifodasi Bolts- 
man formulasidir S=klnW.
W - termodinamik ehtimollik.
Sistema bir holatdan ikkinchi holatga o'tganda ehtimolligi qancha hissa
R
o ‘zgarishini ko'rsatuvchi son К — Plank turg‘unligi; K= — ; R - universal
gaz turg‘unligi, N — avogadro soni, ya’ni entropiya termodinamik ehti­
mollik logarifmasiga to ‘g‘ri proporsionaldir. Ikkinchi xulosa, har qanday 
manfiy, o‘z -o ‘zicha ketmaydigan jarayonni, juda kichik bo‘lsa-da, biror 
ehtimollikka ega boMgani uchun termodinamikaning ikkinchi qonunini 
absolyut deb bo'lmaydi. Shu bilan u birinchi qonundan farqlanadi.