I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

stereokimyoviy gipotezani 
bayon qildi va u n d a n biologik h am d a organik 
kimyo muvaffaqiyatli foydalandi. Bu gipotezaning rivojlanishi asosida u 
organik birikm alardagi t o ‘rt valentli uglerod atom i tetra ed r m arkazida joy- 
lashadi va uning uchlarida atom yoki ato m lar guruhi u bilan bog‘langan 
b o ‘lib, assim m etrik b o ‘ladi, degan fikrni aytdi.
Organik birikm alam ing optik xossalarini tahlil qilish asosida V an t-G o ff 
eritm ada qutblanish tekisligida buriladigan h a r qanday birikm ada uglevod 
atom i b o ‘ladi, degan xulosaga keladi.
Shveysariyalik kim yogar Alfred V erner (1866—1919) anorganik birik- 
m alarning strukturalarini o ‘rganish bilan shug‘ullanadi. U kom pleks birik­
m alam ing kordinatsion nazariyasini yaratdi. “ K om plekslarda“ markaziy 
ato m atrofida k atta sondagi atom lar, radikallar va h a tto m olekulalar ham
ikkilamchi valentliklari yuzaga kelishi asosida guruhlanadilar. U ning nazari- 
yasi asosida hozirgi kunda gem oglobin, xlorofill, ferm entlar, laklarning 
kimyoviy tuzilishlari tushuntirilm oqda. 1911-yilda u a w a ld a n bashorat qil- 
gan - te m ir , kobalt va xrom birikm alarida anorganik izom erlarning optik 
faolligini aniqladi. Optik faollik faqat uglevod atomdagi bog'lanishda bo'ladi, 
degan fikr y o'qoldi. O 'z ishlari bilan kim yoviy bog'lanish tushunchalarini 
kengaytirganligi u ch un V erner 1913-yil kim yo bo 'y ich a Nobel m ukofoti 
laureati unvoniga sazovor bo'ldi.
Kimyo tom onidan boshqa sohalardagi, xususan, fizika sohasidagi (elek-
154

---

tronning ochilishi, atom ning planetar m odeli va x.k.) ilmiy yutuqlardan 
foydalanish kimyoviy boglanish tabiatini yanada keng o‘iganishga asos boladi. 
Elektron kashf etilgandan keyin birdaniga kimyoviy b o g lan ish tabiatini u 
bilan b o g lash g a urindilar. N em is flzigi Y oxannes Shtark (1874—1957) 
JQj.Dj.Tomson ideyasini shu yo‘nalishda rivojlantirib, valent elektronlar tu- 
shunchasini kiritdi va elem ent valentligini atom ning tashqi qavatidagi elek­
tronlar soni bilan bo gladi. Elektr m aydonida spektral chiziqlaming bolinishi 
kashfiyoti uchun u 1919-yili Nobel mukofotiga sazovor b o ld i.
Kimyoviy b o g lan ish n i tushunish u ch u n qilingan keyingi qadam kvant 
m exanikasidan foydalanish b o ld i. Kvant kim yosining boshlanishiga Frits 
L ondon va V alter G aytler (1927) larning ishlari asos b o ld i.
U lar endi elektronni m a ’lum orbitalar bo ‘ у lab harakatlanadilar deb 
hisoblam adilar, elektron bulut haqida gapiradilar va uning m a’lum sohada 
b o lis h ehtim olligini t o l iq funksiyasining kvadrati sifatida aniqladilar. 30- 
yillarda amerikalik fizik va kim yogar Laynus Karl Polint (1901-yil tug‘ilgan) 
ancha m urakkab m olekulalar hisobi uchun q o lla b , atom orbitalar usulini 
takomillashtirdi. Oqsil m olekulalarining atom strukturalarini hisoblash o ‘nta 
eng katta m ashhurlik keltirdi. Afsuslar b o lsin k i, g ‘oyat katta hisoblash qi- 
yinchilik sari kimyoga EVM dan keng foydalanish kirib kelgunga qadar 
belgilangan keng kimyoviy tadqiqotlar program m asi to ‘xtatib q o ‘yildi (aniq 
hisoblashlar faqat vodorod u chun, qolganlari esa vodorodga nisbatan tax- 
minry tuzildi).
Laue, o ta va o ‘g‘il Breglar, P eter Y ozef D ebay (1884—1966) va boshqa 
buyuk olim larning ishlari natijasida XX asm ing birinchi yarm idan boshlab, 
rentgen nurlanishlar yordam ida m olekulyar strukturalam ing tadqiqotlari 
boshlandi. R entgen strukturali analiz rivojlandi, rentgen nurlar va elektron 
difraksiyalaridan keng foydalanila boshlandi, spektroskopik usullar va yadro 
m agnit rezonanslar kabi usullardan keng foydalanish katta m iqdordagi 
m olekulalarning tuzilishini aniqlash im konini berdi.
Bu o ‘z navbatida molekulyar spektroskopiya usulining rivojlanishiga ta ’sir 
ko ‘rsatdi, kuzatish uchun yuqori sezgirli spektrograflardan foydalanildi, 
olingan natijalar tezk o r EVM larda ishlov berildi.
M olekulalardan tarkib topgan m oddalarga o 'tam iz. D em ak, kislorod 
gaz kislorodning alohida m olekulalaridan tuzilgan b o lib , unda h a r bir 
zarracha elektronlar bilan o ‘ralgan.
M etall b o la k c h a si yadrolar m ajm uyi sifatida ta sa w u r qilinsa, ular 
orasidagi elektronlar yelim vazifasini o ‘taydi. U lardan ayrimlari m etall 
ionlar orasidagi fazoga m igratsiya b o la d i, am m o ularning asosiy qismi o ‘z 
yadrolaridan uzila olmaydilar.
M igratsiyalangan elektronlar “ F erm i dengizi” deyiladi yoki oddiy ele-
155

---

ktronlar dengizi, shu sababli m etall \onlar halqasi Ferm i dengiziga 
botirilgandek bo'ladi. Xuddi shu elektronlarning erkin harakatlanishi me- 
tallarning elektr va issiqiik o'tkazuvchanliklarini yuzaga keltirdi.
Masalan. temirning bog'Ianuvchanlik xossasi ionlar guruhining bir- 
biriga nisbatan elektronlar dengizida erkin harakatlanishi bilan bog‘liq.
Molekulalar bir-birlari bilan to'qnashib, uzluksiz harakatda bo'ladi. 
Molekulalarning elektron qobiqlari bir-biridan itariladi, ular bir-biri bi­
lan to'qnashganda qochadilar. Kuchli to'qnashishganda yetarli miqdordagi 
energiya ajralib chiqadi, natijada to'qnashgan molekulalarning elektronlari 
qayta guruhlanadi va keyin yangi bog'lar shakllanadi, o'z navbatida yangi 
kimyoviy birikmalar hosil bo'ladi. Kimyoviy reaksiyalar shunday sodir 
bo'ladi va ular tenglamalar ko'rinishida ifodalanadi. Tenglikning chapiga 
dastlabki moddalarning formulalari, o'ngiga esa reaksiya natijalari yoziladi. 
Kimyoviy tenglamadagi strelka kichik bog'lanishlar energiyalari summasi 
tom on qaratilgan, ya’ni reaksiya qaysi tom onga o'z-o'zidan borishini 
ko'rsatadi.