I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Organizmlar darajasida metabolism. 
Assimilyatsiya qilish harakatiga ko‘ra 
organizm lar avtotrof, g etero tro f va m iksotroflarga b o ‘linadi.
A vtotrof (yu noncha “au to s” - o ‘zi, “tgoplga” -ozuqa m a ’nosini bildira- 
di) m ustaqil oziqlanuvchi organizm lar b o iib , ular o ‘zlari u ch u n kerak 
b o ‘lgan organik m o ddalam i anorganik m od dalardan (suv, karbonat angid- 
rid, oltingugurt va azotning anorganik birikm alari) sintez qila oladilar. Av- 
to tro flar ham fotosintezlovchi va xim osintezlovchi guruhlarga b o ‘linadi.
Birinchisi organik m oddalam i sintez qilishda quyosh energiyasidan foy- 
dalansa, ikkinchi guruh organizm lar esa, ekzoterm ik kimyoviy energiya- 
d an foydalanadilar (vodorod, serovodorod, am m iak va shunga o'xshash 
m oddalarning oksidlanishidan ajralib chiqqan energiya hisobida). B archa 
yashil o'sim lik lar fotosintezlovchi organizm larga kirsa, xim osintezlovchi-
147

---

larga esa oltingugurt, vodorod ham da azot to'plov chi neytrobakteriyalar 
kiradi.
T abiatda fotosintezlovchi avtotro f organizm larning roli beqiyosdir.
Biosferadagi asosiy biom assani ular hosil qiladilar. Bir yilda bu orga­
nizm lar tom o n id an hosil bo'ladigan biom assaning hajmi 162x109 tonnaga 
teng, shundan 2/3 qism ini quruqlikdagi yashil o ‘sim liklar beradi.
Avtotrof va geterotrof organizmlar. 
A vtotrof organizm lar uchun kerak 
b o lg a n oiganik m oddalam i anorganik m oddalardan oladilar. U lar o ‘z nav- 
batida yana 2 guruh: fototrof va xemotroflarga b o lin ad i.
A vtotrof organizm laiga barcha yashil o'sim liklar, suv o ‘tlari, fo to tro f va 
x em o tro f bakteriyalar kiradi. Biosferadagi birlam chi organik m oddalam i 
hosil qiluvchi organizm lar avtotroflardir. Tabiatda fotosintezlovchi avtotrof 
organizm larning roli juda katta. Biosferadagi asosiy biom assani ular hosil 
qiladilar.
X e m o tro f o 'sim lik lar guruhiga kiruvchilar oziqlanish u ch u n zaru r 
b o lg a n energiyani kimyoviy reaksiya natijasida hosil bo'lgan energiya hiso- 
biga oladi. Bu hodisani fanda birinchi m arta 1887- yilda S.N.Vinogradskiy 
(1856—1953) kashf etgan.
G etero tro flar m ineral m oddalar ( C 0 2, H ,0 ) ni sintez qilm ay, tay- 
yor organik m o d d alar bilan oziqlanadigan organizm lardir. Parazitlik qilib 
yashovchi ayrim yuksak o'sim liklar, za m b u ru g la r, ko'pch ilik m ikroorga- 
nizm lar, ham m a hayvonlar va odam geterotrof organizm larga kiradi. Oziqni 
olishiga k o ‘ra, g etetrotroflar golozoylarga (hayvonlar) va osm otroflarga 
b o lin a d i. Birinchi guruh getetrotroflar qattiq zarralar bilan oziqlansa. 
ikkinchi g uruhlar esa (zam burug‘lar, bakteriyalar) suvda erigan m oddalar 
bilan 
oziqlanadi. G e te ro tro f organizm lar turli xil ekologik m uhitda hayot 
kechirishi m um kin. Shuning uchun, b o ‘lsa kerak, ularning turlari har xil 
avtotroflarga qaraganda ancha ko'pdir. G eterotro flar tabiat biom assasinin 
ing ikkilamchi m ahsulotini hosil qiladi. A vtotrof organizm iarda sintez qil- 
ingan ham da kishilar faoliyati natijasida ishlab chiqarishda sintez qilingan 
barcha organik m oddalar geterotroflar ishtirokida parchalanib m ineral 
m oddalarga ( C 0 2, H ,0 ) aylanadi.
A vtotroflar bilan birga bu organizm lar oziqlanish nisbatlari bilan uzviy 
bog'langan yagona biologik sistem ani tashkil qiladilar.