I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

l Л
holda zanjir reaksiya tezligi $ - ~ - • 
N
0 -
J N
0 bo'ladi.
Bu yerda J — zanjir uzunligidir, zanjirning uzilish koeffitsienti quyi- 
dagicha bo'ladi: 
cp
= 1 -
со
Zanjir uzunligini hisoblashda Semenov ikki usulni taklif etdi. Birinchi 
usulda Smoluxovskiy formulasiga asoslanib, berilgan masofada diffuziya ho- 
disasi tufayli zarrachalarning to'qnashish sonini bildirsa, zanjir reaksiya­
larda zarrachalar o'rniga faol markazlarning diffuziyasi qo'yiladi.
Ikkinchi usulda esa m a’lurn chegaraviy shartlar asosida diffuziya tengla- 
masi yechiladi. Bosim oshishi bilan sistemada uchta zarracha to'qnashuvi 
yuzaga kelib, zanjirning uzilishi ro'y beradi, chunki kam faollikka ega bo'lgan 
zarrachalar hosil bo'ladi.
Zanjir reaksiyasiga uran yadrosining parchalanishi ham misol bo'la ola- 
di. Bu yerda massalar saqlanish qonunming o'm iga energiyaning saqlanishi 
va bir ko‘rinishdan ikkinchi ko'rinishga o'tishi ro'y beradi.
Fermi rahbarligida 1934-yil boshlangan ishlar ko'pchilik elem entlarn- 
ing yadrolari neytronlami yutib, radiofaol xossaga ega bo'lishlarini ko'rsatdi. 
1938-yilga kelib uran atomlarining neytronlami yutib, radifaol tantal hosil 
bo'lishi ko'rsatildi. Bu hodisa shuni ko'rsatdiki, uran atomi neytronlar 
ta ’sirida ikkita bir xil massaga ega bo'lgan atomlarga parchalanadi. Bu nati- 
jalar shuni ko'rsatadiki, yadro parchalanishi reaksiyalarida neytronlar 
muhim rol o'ynaydi.
Kimyoviy nazariya va praktikada zanjir reaksiyalarining kashf qilinishi va 
izlanishlari katta yutuq bo'ldi. 1956-yili zanjir reaksiyalami o'rganishda kelgan 
ilmiy izlanishlari uchun SSSR FA ga qarashli kimyoviy fizika institutining 
direktori akademik Semenov Nobel mukofotini oldi. S.Xinshelvud tarm o- 
qlangan zanjir reaksiyalami biokimyoda tatbiq etganligi uchun Nobel 
mukofoti oldi.
Akademik N.Semenovning shogirdi N .M .Em anuel (1915—1984) suy- 
uq fazada uglevodorodlaming oksidlanish sharoitini o'rganib, turli xil zanjir 
reaksiyalaming tug'ilishi, tarmoqlanishi, davom etishi va uzilishini aniqla- 
di. Shulaming olgan natijalari polimerlarning barqaror bo'lish holatini 
ta ’minladi. Bulardan tashqari Emanuel inson to'qimalarida rak kasalligi rivo- 
jlanishining oldini olish uchun ingibitorlar qo'shib to'qim alarda zanjir 
reaksiyani to'xtatishni taklif etdi.
164

---