I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Ribosomalar. 
R ibosom alar diam etri 20 nm keladigan kichik organel- 
lar b o ‘lib hujayrada ju d a k o ‘p m iq d o rd a uchraydi. M asalan , bakteriya 
hujayrasida u larning m iqdori 10.000 g acha yetsa, eu k a rio t o ‘sim liklarda 
esa u bir n e c h a b o r k o ‘p b o 'lad i. R ib o so m a la rd a o q silla r sin tez b o ‘ladi. 
R ib o so m a la rn in g ik k itaaso siy tip i b o ‘lib, b irin ch isi 70 S, ikkinchisi 
esa 80 S rib o so m a la r deb atala d i. 70 S rib o so m a la r aso san prok ario t
139

---

o rg an izm lard a, biroz k attaro q b o 'lg an 80 S rib o so m alar esa euk ario t 
o rg anizm lar sitop lazm asida b o 'lad i. Shunisi qiziqki, m itox o n d riy alar va 
xloro p lastlar tark ib id a ham 70 S b o 'la d i, bu eukariot o rg a n iz m la r b i­
lan prok ario t hujayralar o ‘rtasida q arindoshlik borligini bildiradi. R ib o ­
so m alar tarkibidagi R N K ribosom a R N K si deyiladi (R rnk). Bu r R N K
esa yadrochada sintez b o ‘ladi. Oqsillarni sintez qilishda rR N K dan tashqari 
yana in fo rm atsio n R N K va tra n sp o rt R N K (tR N K ) lari ham ishtirok 
etadilar. Erkin u chraydigan ribosom alar bilan bir q a to rd a , bir n e c h ta - 
si birlashgan rib o so m alar ham b o ‘lib, ular p o lirib o so m alar yoki p o li- 
so m alar deb ataladi.
Goldji apparati. 
Bu organoidni birinchi bo'lib 1898-yili italiyalik olim
Kamillo Goldji kashf qilgan. Biroq uning batafsil tuzilishini faqatgina ele­
ktron m ikroskop kashf etilgandan keyingina o'rganish m um kin b o ‘ladi. 
Bu organoid h am m a eukariot organizm larda bo 'lib, yassi ikki to m o ni kat- 
talashgan xaltachalar yoki sisternalar ustunchasidan iboratdir. G oldji ap- 
paratining vazifalaridan biri hujayradagi m oddalam i bir hujayradan ik­
kinchi hujayraga o ‘tkazish (transport vazifasi)dir. Ayniqsa, bu ajratuvchi 
hujayralard^yaqqol ko'zga tashlanadi. Goldji apparati b a ’zan uglevodlarni 
chiqarishda J u m la d a n , o'sim liklar hujayrasi po'stining m ateriallarini hosil 
qilishda ishtirok etadi. Rossiyanka (Droseza) va jiryanki (R indisula) degan 
hasharotxo‘r o'sim liklar barglarining ajratuvchi tuklarida goldji apparati 
yordam ida yopishqoq m oddalar va ferm entlar ishlab chiqiladi. Ana shular 
yordam ida bu o'sim liklar hashoratlarni ushlab hazm qiladilar. Ba’zan goldji 
apparati lipidlarni tashishdaishtiroketadi, yanabu organizm ning m uhim
vazifalaridan biri ularda lizosom alar shakllanadi.
Lizosomalar. 
Lizosom a ( “ Luysis’’ -parchalanish va “so m a ” -tana) 
ko'pchilik eukariotlarda bo'lib, ayniqsa hayvonlar hujayrasida ko 'p uchray­
di. U lar oddiy bir qavat m em brana bilan o'ralgan bo'lib, tarkibida oqsillar, 
nuklein kislotalar, polisaxaridlar va lipidlarni parchalay oladigan 40 ga 
yaqin ferm entlar bo'ladi. Uni 1955-yilda belgiyalik K. De.Dyuv aniqlagan. 
Kattaligi 0,25—0,5 mkr. lizosom alar hujayrada hazm qilish, him oya, ayirish 
va shu kabi boshqa funksiyalarni bajaradi. H ozir revm atizm , revm atoid, 
artrit, bir qan ch a jigar va buyrak kasalliklari, xavfli o 'sm alar ham lizo­
som alar ta ’siriga bog'liq deb hisoblanm oqda. Lizosom alar tarkibida protea- 
za, nukleaza, lipaza, fosfataza va shu kabi ferm entlar bo'ladi.