I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

XII BOB. MODDALAR ALMASHINUYI
Oqsil moddalar — hayotiy hodisalarning asosidir. 
Oqsillar (proteinlar) 
aminokislotalardan tashkil topgan yuqori molekulali organik moddalar. Ular 
organizm hayotida m uhim гоГ o'ynab ularning tuzilishida, taraqqiyotida va 
m odda alm ashinish jarayonida faol rol o'ynaydilar. Oqsillar tarkibiga 20 ta 
am inokislotalar kiradi.
Oqsillar barcha tirik organizm lar: bir hujayrali suv o'tlari va bakteriya­
lar, ko'p hujayrali o'sim liklar va hayvonlar, odam organizm i hujayralari, 
tirik organizm bilan o'lik tabiat chegarasida turgan viruslarning ham ajral- 
mas tarkibiy qismidir. Oqsillarining yagona klassifikatsiyasi yo'q.
Oqsillar m olekulalarining shakliga ko'ra, fibrilyar va globalvar oqsil- 
larga bo'linadi. Bajaradigan vazifasiga ko'ra tizim li, tezlatuvchi (ferm en t­
lar). transport (gem oglobin, seruloplazm in), regulyator (b a’zi bir gor- 
m onlar), him oya (antitelalar, toksinlar); tarkibiga ko'ra oddiy, m urakkab 
oqsillarga bo'linadi. Fibrilyar oqsillar suv va tuz eritm alarida erimaydi va 
uzun ip shaklidabo'lib, soch, teri va ju n kerateni yoki pay va bog'lovchi 
to 'q im a kollogen tarkibida uchraydi. (G lobalvar oqsillarning molekulasi 
dum aloq yoki sferik shaklda bo'lib, ular suv va kuchsiz tuz eritm alarida 
oson eriydi. G lobalyar oqsillar tuxum oqida, qon zardobi album inida yoki 
qizil qon tanachalari (gem oglobin) tarkibida bo'ladi.
Organizm da barcha hayotiy jarayonlarni tezlatuvchi biokatalizatorlar — 
ferm entlar oqsil m oddalardir.K o'p gorm onlar, m asalan, insulin, gipofiz
137

---

gorm onlari, organizm ning im m unologik xossalarini t a ’m inlovchi an titela- 
lar, k o ‘p hay vonlar toksinlari, m asalan, ilon zahari ham oqsil m o d - 
dalardir. O qsillar gidrolizlanganda asosan 20 ta alfa am inokislotaga ajralib 
chiqadi. U larning um um iy formulasi:
R - C H - C O O H
N H ?
T abiatda uchraydigan oqsillarning cheksiz soni va xillari shu am inokis- 
lotalam ing turli nisbatda va tartibda peptid bog‘i:
- C - N -
O 
N
hosil qilib, o ‘zaro birikishidan kelib chiqadi. P eptid bo g‘i 
ikki am inokislota, biri C O O H va N H 2 guruh orqali bir m olekula suv 
ajratib birikishidan tuziladi, hosil bo'lgan birikm a peptid uzun yoki kalta 
bo'lishi m um kin. Aksariyat oqsillar tarkibiga kiradigan am inokislotalam ing 
soni 100 dan kam emas. U lar oqsil tarkibida q a t’iy tartib da birin -k etin
joylashib oqsil m olekulasining poli peptid zanjirini, y a’ni b arq aro r b ir­
lam chi ti-zim ini tashkil qiladi. 
Ju d a k o ‘p am inokislotalardan tuzilgan 
uzun poli peptid lan jirin in g turli qism lari o ‘zaro bog‘lanishlari tufayli oqsil 
m o lek u lasin in g yuksak tashkiliy shakllari ikkilam ch i, u ch lam c h i va 
to ‘rtlam chi tizim i hosil b o ‘ladi.
Oqsillar katta molekulali birikm a, ularning molekulyar og'irliklari 10.000 
dan bir necha o ‘n m illiongacha bo'ladi. Oqsil m olekulasida ju d a k o ‘p va 
xilm a- xil kimyoviy faol guruhlar mavjud. Oqsilda ishqor xususiyatli N H , 
va kislota xususiyatli C O O H guruhlar mavjud b o ‘lganligidan, ularda kislota 
va ishqor xususiyatlari bor. Asosan ana shu guruhlarning dissotsiatsiyasi 
natijasida m olekulalarning yuzasi m usbat (+ ), m anfiy (-) elektr zaryadga 
ega.
Faqat am inokislotalardan tashkil topgan oqsillar oddiy oqsillar deyi­
ladi. B undan tashqari oddiy oqsillarning oqsil b o im a g a n boshqa m oddalar 
bilan birikishidan murakkab yoki konyugirlangan oqsillar ham hosil b o ‘ladi. 
Bular jum lasiga oddiy oqsillarning uglevodlar bilan qo'shilishidan kelib 
chiqqan glikoproteidlar, yog‘ kislotalari, xolesterin va fosfolipidlar tu ta- 
digan lipopro teid lar, tarkibida tem ir kom pleksi, gem tituvchi gem oglob­
in va bir q ato r oksidlovchi ferm entlar kabi gem prateidlar, nuklein kislo- 
ta la r tutuvchi nukleoproteidlar kiradi. Oqsil tizim ining o ‘rganilishi ularni 
(m asalan, insulin) sintez qilish im konini yaratdi.
O qsillar tarkibiga azot, uglerod, vodorod, oltingugurt va b a ’zan fosfor 
kiradi.
138

---