Lot. Carbo kumir, lot. Carboneum, c mendeleyev davriy sistemasining

---

Uglerod

Uglerod (lot. Carbo — kumir, lot. Carboneum), C — 

Mendeleyev davriy sistemasining

 IV guruhiga

mansub kimyoviy element. Tartib rakami 6, atom massasi 12,011.2 ta barkaror izotopi: 2S

(98,892%) va 3S (1,108%) bor. Radioaktiv izotoplaridan |4S(T|/2=5600-yil)ningahamiyati muhim.

Atmosferaning yuqori qatlamida kosmik nurlar ney.tronlarining azot izotopi I4N ga taʼsiri

natijasida 4S hosil buladi. 4S izotop indikatorlar sifatida keng qoʻllanadi.

Uglerod qadimdan maʼlum. Pista kumir rudalardan metallar eritib olishda, olmos qimmatbaho

tosh sifatida qoʻllangan. Keyinroqesa grafit tigel va qatlam tayyorlashda ishlatilgan.

UglerodLavuazye 1772-yilda olmosning kristall holdagi Uglerod ekanligini isbotladi. 1778-yilda

shved kimyogari Uglerod Sheyele grafitni selitra bilan qizdirilganda qam koʻmirni selitra bilan

qizdirilgandagi singari karbonat angidrid hosil boʻlishini aniqladi. Ingliz olimi UglerodTennant

1797-yilda kaltsiy karbonatga fosfor bugʻi taʼsir ettirib sof Uglerod oldi.

Uglerod Yer poʻstining massa jihatidan 2,310 2% ini tashkil etadi. U Yer poʻstining yuqori qismi

(biosfera)da boʻladi. Tirik moddalarda 18%, yogʻochda 50%, toshkoʻmirda 80%, neftda 85%,

antratsitda 96% Uglerod bor. Uglerodga xos minerallar soni 112 ta. Uglerod koinotda ham keng

tarqalgan. Quyoshda Uglerod vodorod, geliy va kisloroddan keyin 4oʻrinni egallaydi.

Uglerodning 4 kristall modifikatsiyasi: grafit, olmos, karbin va lonsdeylit maʼlum. Karbin sunʼiy

usulda olingan qora rangli mayda kristall kukun. Zichligi 1,9—2 g/sm³. Oʻzaro parallel uzun S

atomlari zanjiridan tuzilgan. Lonsdeylit meteoritlarda topilgan va sunʼiy usulda olingan.

Uglerodning atom radiusi 0,077 nm A, S4+ ionning radiusi 0,02 nm; S4~ ning radiusi 0,26 nm.

Uglerodning amorf shakli — faollangan kumir kuchli adsorbent hisoblanadi. U nafaqat gazlarni,

balki erigan moddalarni ham yutadi. Uglerodning barcha allotropik shakl oʻzgarishlari kimyoviy

jiqatdan ancha chidamli va inert moddalardir. Uglerod metallar bilan karbidlar hosil qiladi.

Uglerod oʻz birikmalarida +4, —4 +2 va — 4 valentli. Uglerod atomlari oʻzaro birikib "ochiq",

"tarmoqlangan", "yopiq" zanjirlar, oʻzaro (shuningdek, boshqa elementlarning atomlari bn)

"yakka", "qoʻsh" va "uch karrali" boglanishlar xrsil qila oladi (qarang 

Organik kimyo

).

---