I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

1. Produtsentlar. 
Anorganik moddalardan tirik organik moddalami hosil 
qiluvchilar. Bularga fotosintezlovchi barcha yashil o ‘simliklar kiradi.
2. Konsumentlar 
yoki iste’mol qiluvchilar. Produtsentlar hosil qilgan 
organik moddalami iste’mol qiladi. Ulaiga hayvonlar va parazit o ‘simliklar 
kiradi.
103

---

3. 
Redutsentlar. 
Organik m oddalam i parchalovchilar, aw algi holatiga 
qaytaruvchilar. Ulaiga bakteriyalar, zam burug'lar, saprofit o'sim liklar kiradi.
Biosfera evolyutsiyasi
Biosferaning evolyutsiyasini 3 ta asosiy bosqichga ajratish m um kin:
1. 
Biotik bosqich aylanishiga ega b o ‘lgan birlam chi biosferaning hosil 
bo'lishi. Bu bosqich taxm inan 3 m lrd. yil ilgari boshlanib, paleozoy erasi­
ning kem briy davrida o ‘z nihoyasiga yetadi.
2-bosqichda k o ‘p hujayrali organizm lar hosil b o 'lib , rivojlanadi va 
biosferaning evolyutsiyasi yana davom etadi. Bu davr 0,5 mlrd. yillar oldin 
kem briy davridan boshlanib, hozirgi zam on odam lari paydo bo'lishi bilan 
tugallanadi.
3-bosqichda biosfera hozirgi zam on odam lari ta ’sirida rivojlanadi. B un­
d an 40—50 m ing yillar oldin boshlanib, hozirgi davrgacha davom et- 
m oqda.
Biosfera tarixida u 2 xil om ilning (tabiiy-geologik, iqlim o'zgarishlari) 
ta ’siri ostida rivojlanib keladi. Biosferaning birinchi va ikkinchi bosqichlari 
faqat biologik qonuniyatlar asosida kechadi.
Shuning u chun ham bu ikkita davr biogen davri deb ataladi. Bu davrda 
hayot paydo b o'lad i va rivojlanadi. U chinchi davr kishilik jam iyatining 
paydo bo'lishi bilan bog'liq.
Biogenez bosqichi. 
Yerda biosfera birinchi tirik organizm lar bilan birga 
paydo bo'lgan. Birinchi paydo bo'lgan organizm lar b ir hujayrali geterotrof, 
anaeroblar edi. U lar taxm inan 3 m lrd. yil aw al paydo bo'lgan, energiyani 
bijg'ish jarayon id an olgan. U la r abiogen hosil b o 'lg a n tayyor organik 
m oddalar bilan oziqlanib biom assani to 'p lab borgan.
K eyinchalik tabiiy tanlanish natijasida anorganik m oddalardan organik 
m oddalam i mustaqil sintezlab oladigan avtotrof organizm lar kelib chiqqan. 
Birinchi bo 'lib xim osintezlovchi bakteriyalar fotosintezlovchi va k o 'k - 
yashil suvo'tlari paydo bo'lgan. U lar kislorodni ajratib turganliklari sababli 
atm osferada karbonat angidrid kam ayib kislorod ko'payib borgan. A tm os- 
feraning yuqori qatlam ida kislorod ozon ekranini hosil qilgan. O zon ekra- 
ni esa yer yuzidagi tirik organizm lam i quyoshning ultrabinafsha nurlaridan 
va kosm ik nurlardan him oya qilgan. Bunday sharoitda dengiz yuzasida tirik 
organizm lar yanada ko'paya borgan.
A tm osferada erkin kislorodning mavjudligi yer yuzasida aerob tip id a
kislorod bilan nafas oluvchi oiganizm larning va k o 'p hujayralilam ing kelib 
chiqishiga sabab bo'lgan. Sekin-sekin tirik organizm lar suv sharoitidan 
quruqlikka moslasha borgan. Birinchi k o 'p hujayralilar atm osferada kis­
lorodning konsentratsiyasi taxm inan 3 % ga yetganda, kem briy davrining 
boshida 500 m ln. yillar oldin kelib chiqqan. U lar yer yuzasida keng tar-
104

---

qala boshlagan va paleozoy erasiga kelib hayot faqat suvdagina emas, 
balki quruqlikka ham chiqib tarqalgan. Yashil o'sim liklarning rivojlanishi 
va tarqalishi atm osferani kislorod bilan yanada boyitgan.
Bu esa organizm lar tuzilishini yanada takom illashtirishga olib keladi.
Paleozoyning o 'rtalariga kelib, atm osferadagi kislorodning m iqdori 
taxm inan 20 % ga yetdi va bu m uvozanat hozirgacha saqlanib kelm oqda.