I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Jamoalar to‘g‘risida tushuncha. 
Jam oa — bu ekosistemaning tirik ajralmas 
qism i b o ‘lib, m a ’lum b ir h u d u d n i egallagan, b ir-b irig a o 'z a ro t a ’sir 
ko'rsatuvchi populyatsiyalar yig'indisi hisoblanadi. Jam oa dinam ik harakatda 
bo 'lg an birlik bo'lib, unda turli xil tropik darajada b o ‘lgan organizm lar 
hayot kechiradi. Jam o a orqali energiya oqim i ham da ozuqa m oddalarining 
uzluksiz alm ashinuvi bo'lib turadi. Jam oaning tizim i m a ’lum vaqt ichida 
asta-sekinlik bilan shakllanadi. A na shunga misol qilib, vulqonlar ta ’sirida 
hosil bo'lgan yalang'och to g ‘ jinslarida asta-sekinlik bilan jam oaning hosil 
b o ‘lish jarayonini m odel qilib olish m um kin. B unday jinslarda tu p ro q hali 
bo'lm aganligi sababli daraxtsim on o'sim liklar o'sm aydi. Biroq h ar xil yo'llar 
bilan kelib qolgan suvo'tlari va lishayniklar o'sib, joylashib oladilar va 
jam oaning dastlabki tizim ini shakllantiradilar. S ekin-asta halok b o 'lg an va 
parchalangan organizmlarning qoldiqlari tuproq qatlam ining hosil bo'lishiga 
olib keladi. N atijada bunday joylarda m oxsim onlar va paporotniklarning 
o'sishi va rivojlanishi uchun im koniyatlar tug'iladi.
Pirovardida ulardan so 'n g yuqori taraqqiy etgan urug'li o'sim liklarning 
o 'tsim o n , butasim on va hattoki daraxtsim on vakillari paydo b o 'la bosh- 
laydi. A na shu yuqorida aytilganidek, m a’lum davr ichida b ir turlarning 
ikkinchi tu rlar bilan alm ashinishi ekologik suksessiyalar deyiladi.
N isbatan doim iy shakllangan, o ‘z -o ‘zini tiklay oladigan va tashqi m uhit 
bilan uzviy aloqada, tenglikda bo'luvchi jam oani K LIM A K S jam o a d e­
yiladi. Shunday holat hayvonlar jam oasida ham kuzatiladi. Bunga sabab, 
o'sim liklar turlarining alm ashinishi, q o 'sh n i jam o ad an hayvon tu ria ri- 
ning migratsiyasi natijasida bo'ladi. T og' jinslarida dastlabki paydo bo'lgan 
suksessiyalar birlam chi suksessiya deyiladi.
Ikkilam chi suksessiya deb, ilgari yashagan tirik organizm lar qoldiqlari 
bo'lgan, biroq hozirgi kunda o'sim liklar ju d a kam rivojlangan joylarda 
boshlanayotgan suksessiyaga aytiladi. Yoki Orol dengizining qurib, uning 
o 'rn id a yangi o'sim lik va hayvon jam oalarining paydo bo'lishi ham ekologik 
suksessiyaning yaqqol misol idir.
K o'lning qurib, uning o 't, o'sim liklar o'sadigan botqoqlikka aylanishi 
va undan bu ta o'sim liklarining paydo bo'lishi ekologik suksessiyaga misol 
bo 'ladi. Bu jarayonda o 'sim liklar bilan birga hayvon turiari ham o'zgaradi. 
Ana shunday ikkilamchi suksessiyaga misol qilib, kesilgan o 'rm o n larn i, 
qishloq xo'jaligida foydalanilgan, biroq so'ng tashlab qo'yilgan joylarni 
olish m um kin. Ana shunday joylarda o'sim liklarning sporalari, urug'lari, 
vegetativ k o'payish organlari (ildizlari, piyozboshlari) saqlanib qolib, 
suksessiyaning shakllanishiga olib keladi. Birlam chi va ikkilam chi sukses- 
siyalarda h am asosiy rolni uni o 'rab turgan flora va fauna hal qiluvchi 
rolni o'ynaydi. A na shular ishtirokida suksessiyalar bo'lib turadi. Klimaks
108

---

jam oalarida k o ‘pincha bitta dom inant yoki bir necha kodom inant turiari 
bo'ladi. D om inantlik k o ‘pincha subyektiv tushuncha bo'lib, odatda k o ‘p 
biom assa va hosil beruvchi turiari dom en antlar deb ataladi.
Suksessiya nazariyasini birinchi b o ‘lib asoslab bergan kishi Klem ents 
(1916) dir. U Shim oliy A m erika hududidagi jam oalarni o'rganib, klimaks 
jam oalar tarkibining o ‘zgarishiga asosiy sabab iqlim ekanligiga ishonch 
hosil qilgan. U ning fikricha, m a ’lum bir iqlim sharoitida faqatgina bitta 
klimaks jam oasi yashashi mum kin. JBunga m onoklim aks konsepsiya deyila­
di.
Hozirgi kunda esa ko ‘pro q poliklim aks konsepsiyasi ishlatilm oqda. Bu 
konsepsiyaga asosan klimaks jam oa faqatgina iqlim omillari asosidagina 
em as, balki bir qancha boshqa xil om illar ( drenajlar, tuproq, topografi- 
ya, yong'inlar) ta ’sirida shakllanishi m um kin. U zo q m uddat davom ida 
yashay oladigan jam oalarga chin klimaks jam o a deyiladi. C hunki ularda 
vaqtli klimaks jam oalarga nisbatan o ‘zgarishlar sekinlik bilan b o ‘lib tu ra ­
di.