I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

VIII BOB. TABIAT JAMOALARI
Populyatsiya 
(lotincha “populus” — xalq, aholi nom id an olingan) - 
uzoq m uddat m uayyan bir joyda yashaydigan yoki o'sadigan bir tu ig a 
m ansub individlar yig'indisidir. Populyatsiyaning xususiyatlaridan biri, bu
106

---

bir populyatsiyaga kiruvchi individlaming erkin chatishuvidir. Biroq popul- 
yatsiyaning asosiy xususiyati uning genetik birligidir. Shuningdek, populy- 
atsiya individlariga genetik getrogenlik ham xos b o ‘lib, bu ularning h ar xil 
sharoitga m oslashuvini belgilaydi va evolyutsiya uchun juda m uhim b o ‘lgan 
irsiy o ‘zgaruvchanlik im koniyatini beradi.
Populyatsiyadagi individlar b ir-biridan yoshi, jinsi, od atd a, o ‘zaro 
chatishadigan h a r xil avlodlarga oidligi, hayot siklining turli fazalari 
b o ‘lishligi, beqaror guruhlarga.(oila, poda, koloniyalar va boshqalaiga) 
mansubligi bilan farq qiladi. Populyatsiyadagi individlar soni h a r xil turlar 
orasidagina em as, hattoki bir tu r ichida h am h ar xil b o ‘ladi. O datda bir 
populyatsiyadagi individlar soni 100 dan tortib mln. tagacha bo'lishi m u m ­
kin.
Populyatsiya chegarasi doim o o ‘zgarib turishi natijasida u doim o bir xil 
bo'lm aydi. Populyatsiya doirasida doim o mikroevolyutsiya bo'lib turadi. Bu 
evolyutsiya yangi populyatsiya va turlaming hosil bo'lishiga olib keladi. Xonaki 
hayvonlam ing alohida guruhlari (zotlari, podalari) va o ‘sim liklarning 
madaniy guruhlari (navlari, klonlari va boshqalari) ham populyatsiya atamasi 
bilan ifodalanadi. Gistologiya, tibbiyot va m ikrobiologiyada k o ‘p hujayra­
li oiganizm to ‘qimasidagi bir xil hujayralar to ‘plami populyatsiya deb ataladi. 
E tnograflar esa populyatsiya deganda boshqa jam oalard an ajralgan, o ‘z 
ichida ko‘proq, qiz olish-berish qiladigan odam lar jam oalarini tushunadilar.
Populyatsiya atam asi 1903-yildaV. Iogansen tom onidan b ir turga m an- 
sub, genetik b ir xil xususiyatga ega b o ‘lm agan individlar yig‘indisini tu - 
shuntirishda kiritilgan edi.
K o‘pincha tu r ichidagi populyatsiyalar em as, balki turlararo popul- 
yatsiyalam ing o ‘zaro t a ’siri fanda yaxshi o ‘rganiladi. Bu m unosabatlar: 
turlararo konkurensiya, parazitizm, yirtqichlik, simbioz holatlarida ro ‘yobga 
chiqadi. Shular orasida konkurensiya (raqobatchilik) alohida o ‘rin tutib, 
evolyutsiyaga olib kelishi m um kin. Agar 2 tu r bir xil tropik darajada b o ‘lsa 
(bir xil ovqatlansa) bular orasida oziqlanish uchun raqobat kuchli b o ‘ladi. 
N atijada birinchi tu r ikkinchi turni asta-sekin siqib chiqarishi m um kin.
0 ‘simliklarpopulyatsiyasidagi o ‘zaro raqobat chilikning ko‘zga ko‘ringan 
s h a k lla rid a n biri bu a lle la p a tiy a h o d isasid ir. B und a o ‘sim lik la r va 
m ikroorganizm lar tom onidan ajralib chiqqan h ar xil m urakkab organik 
m o d d a la r b o sh q a xil tirik o rg a n iz m la r ( o ‘sim lik la r)n in g o ‘sishi va 
rivojianishiga t a ’sir etadi. Ana shunday m oddalarga antibiotiklar va o'sish 
ingibatorlari kiradi.
0 ‘sim liklar ajratib chiqargan m odda bir xil oziqlanuvchi (bir xil tropik 
darajadagi) o ‘sim liklam ing o ‘sishi va rivojianishiga t a ’sir etsa, uni a l­
lelapatiya deyiladi.
107

---