I. Fonologiya

Taranchi " ataqlı adamlar, dıyxan (lar) ";
/dön-/ - “qaytıw”
Usmon hám Turkmende bolǵanı sıyaqlı. Qále
[doz]- 'bast, qáyin-bast'
menen quramında
[qajyṇ]- “qáyin”
[qajyṇ doz], bul erda kórip shıǵilıwı kerek, uǵımsız.
WB -[versuch eines Wörterbuchs der Turk-dialecte. W. Radloff] bul jerde tek [toz] bar - Čaygataj, E. T.- Arqa Turkiston arqası ; Taranqi - Arqa Ujgur, Qazaq,[tos]- Qyryyz, Ałtaj hám Sibir dialektı. Tartım jalǵawınıń joq ekenligi [qajyiṇ]menen jaqın birikpeni ańlatadı. Sol sebepli dawıslı bas haripti Sandhi nátiyjesi dep esaplaw múmkin.
[d-] shet el sózlerde de ámeldegi:[dåret]- “iplas” < arabsha -[thahharat]- “dástúr tazalaw”; onıń turkmenshe forması [tåret]. Basqa mısallar Glossariyda keltirilgen.
[d-] dıń baslanǵısh jaǵdayında rawajlanıwın qubla-batıs gruppa tásirinen kelip shıqqan ózgerisler emes, bálki Qaraqalpaqqa tán nátiyje retinde kóriw kerek; sebebi bul sózler sol gruppanıń sózliginde aytilmaydi:
[dawis]- 'ton, dawıs' < [tabyq], WB -[versuch eines Wörterbuchs der Turk-dialecte. v. Radloff]-[tabyq]- Ałtaj, Teleut, L'eb'ed'-tatars, Qar, Kuärik; Qazaq ushın da [taus], da [daus];
/döre-/ - 'baslaw'
WBda kemshilik -[versuch eines Wörterbuchs der Turk-dialecte. W. Radloff], kimga:
/törä-/
WB -[versuch eines Wörterbuchs der Turk-dialecte. W. Radloff] Ujgur, Usmon, Qoman, Qar, Sagaj, Qb., Qypčaq,
/törö-/ - " tuwıliw"
Ałtaj, Teleut, L'eb'ed'-tatarlar - ablaut forması retinde " tuwıliw":
Kāq.- /toru-/ - 'jaratiw';
[degiq]- " to’menlew"
etimologiyasi tabilǵan zatǵan ;
[duadaq]- 'bustda'
WB -[versuch eines Wörterbuchs der Turk-dialecte. v. Radloff] Qazaq -[duadaq],[duałaq]15.
[15. Qaran’. sonıń menen birge Taranči -[dogdaq], E. T.- Arqa Turkiston arqası ; Taranqi - Arqa Ujur sóylesimi [Turfon. Le Coq]-[dogdúr], bul jerde final [-r]- uvular,[-g]menen almasadi, Qyryyz -[tōdaq], Sojoṇ -[togduq]; Mo'g'ul -[togodoq][Kov., 1807],-[togodoq][Schmidt.p. 250]]
[dögorek] hám [dögerek], ta'kidlovchi formada [döp-dögerek] hám
[töp-tögerek]- “dumaloq, sheńber”
postpozitsiya funksiyasında
[dögereginde] 'haqida, um... herum'
WB Qyrymčaq menen salıstırıw kerek
[tögäräk]- " dumaloq"
Čayataj -[tävärik] hám [tävärük] “dumaloq, aylana”
turkmen, postpozitsiya,
[tövereginde]- 'haqqinda, átirapında'
aytıp ótken formada
[tös-teverek]- " pútkilley dumaloq"
Ujgur -[tägirmi] < *[tag-ir-im-i],[tägrä] < [täg-ir-ä]- 'haqida, um... herum' hám E. T.- Arqa Turkiston arqası ; Taranqi Arqa Ujgur sóylesimi - /töbür-/ - 'atrofida bolıw.... '16.
[16. Qaran’. Katanov-Menges p. 1291 (121) ]
Qazaq -[töṇörök]- 'aylana, radius'
WBda jetispeydi -[versuch eines Wörterbuchs der Turk-dialecte. W. Radloff], lekin [«Proben» de tabılǵan. II33
WB -[versuch eines Wörterbuchs der Turk-dialecte. W. Radloff] ushın /tara-/ hám qáwim atınıń salıstırıń
Taranshi " ataqlı adamlar, dıyxan (lar) ";
/dön-/ - “qaytıw”
Usmon hám Turkmende bolǵanı sıyaqlı. Qále
[doz]- 'bast, qáyin-bast'
menen quramında
[qajyṇ]- “qáyin”
[qajyṇ doz], bul jerde kórip shıǵilıwı kerek, uǵımsız.
WB - pversuch eines Wo'rterbuchs der Turk-dialecte. W. Radloff] bul jerde tek [toz] bar - Čaygataj, E. T.- Arqa Turkiston arqası ; Taranqi - Arqa Ujgur, Qazaq,[tos]- Qyryyz, Ałtaj hám Sibir dialektı. Tartım jalǵawınıń joq ekenligi [qajyiṇ]menen jaqın birikpeni ańlatadı. Sol sebepli dawıslı bas haripti Sandhi nátiyjesi dep esaplaw múmkin.
[d-] shet el sózlerde de ámeldegi:[dåret]- “iplas” < arabsha -[thahharat]- “dástúr tazalaw”; onıń turkpenshe forması [tåret]. Basqa mısallar Glossariyda keltirilgen.
[d-] dıń baslanǵısh jaǵdayında rawajlanıwın qubla-batıs gruppa tásirinen kelip shıqqan ózgerisler emes, bálki Qaraqalpaqqa tán nátiyje retinde kóriw kerek; sebebi bul sózler sol gruppanıń sózliginde aytilmaydi:
[dawis]- 'ton, dawıs' < [tabyq], WB -[versuch eines Wörterbuchs der Turk-dialecte. v. Radloff]-[tabyq]- Ałtaj, Teleut, L'eb'ed'-tatars, Qar, Kuärik; Qazaq ushın da [taus], da [daus];
/döre-/ - 'baslaw'
WBda kemshilik -[versuch eines Wörterbuchs der Turk-dialecte. W. Radloff], kimge:
/törä-/
WB -[versuch eines Wörterbuchs der Turk-dialecte. W. Radloff] Ujgur, Usmon, Qoman, Qar, Sagaj, Qb., Qypčaq,
/törö-/ - " tuwıliw"
Ałtaj, Teleut, L'eb'ed'-tatarlar - ablaut forması retinde " tuwılish":
Kāq.- /toru-/ - 'jaratiw';
[degiq]- " to’menleniw"
etimologiyasi tabilǵan zattan ;
[duadaq]- 'bustda'
WB -[versuch eines Wörterbuchs der Turk-dialecte. v. Radloff] Qazaq -[duadaq],[duałaq]15.
[15. Qaran'. sonıń menen birge Taranči -[dogdaq], E. T.- Arqa Turkiston arqası ; Taranqi - Arqa Ujur sóylesimi [Turfon. Le Coq]-[dogdúr], bul jerde final [-r]- uvular,[-g]menen almasadi, Qyryyz -[tōdaq], Sojoṇ -[togduq]; Mo'g'ul -[togodaq][Kov., 1807],-[togodo
34
[düpäṇ]-'qurol, mushket, mıltıq',
WBda bul formada aytilmay atırǵan, 'qurol, musket, mıltıq' < parsısha -[tufång] (Turkmen [tüpåṇ],
Usmon [tufäk];
[davuł]- " dúbeley"
WB Qazaq [dauł],
Čayataj -[davul];
O’zbek,[davył] hám
Turkmen [davył], [dymły] hám [dymqył]- " ızǵar, nam"
WB jetispewshiligi
WB Qazaq, Qazanły -[dym]- “ızǵarlıq”
hám " ızǵarlıq" tuwındıları ;
[dumpök]- " tóbelik, tóbelik"
WBda kem, mo'g'ullarda belgisiz;
Qaran’. vengercha -[domb]- “tóbelik, tóbelik”;
/dursülle-/ - “taqillamoq, urıw (júrek sıyaqlı )”
WBda aytilmay atırǵan, aftidan onomatopoetik qáliplesiw;
[dumałaq]- " dumaloq"
WB Qazaq -[domałaq]- “round”
WB Qazaq - Usmon /domała-/ - “birge iymeyiw”
Qazaqsha, atap aytqanda, /domała-/ - “aymaq”
Usmon da /domał-/ - “dumaloq, qıysıq, iyilgen bolıw”
hám tuwındıları : /domałt-/,[domałan],[domałyč]; cp. bulmanǵa
[jumalaq]- “dumaloq” hám
/jumałan-/ 'dumaloq bolıw'
/jumałat-/ “sheńber aliw”
WB: Baraba, Qyrymčaq, Čayataj; eki tiykar da ulıwma proto-turkiy sóz bazasına qaytıwı kerek, ol jaǵdayda */ð-/ baslanǵısh jaǵdayda bolıwı múmkin: */ðomała-/ hám */ðumała-/. Bul sóz Ťăcvaqda kem kórinedi. Parallel bolıwı múmkin
Mo'g'ulcha /doma-/ 'suchit, sabaq, burama'
Čayataj tiline [äq-], 17 dep awdarma etilgen
[17. Zamaxgari. Mo'g'ulcha-Čayataj-parsısha sózlik. Qarang. N. N. Poppe. Mongolskiy Slovar Mukaddimat al-ádep. I-II.p. 142]
Kovalevslkij 1862-1863 jıllarǵa tuwrı keledi
/tomo-/ - “tordre, filler, hám taǵı basqa”
hám tuwındıları, sıyaqlı
[tomołga]- “filerga háreket hám t.b. ”
[tomomal]- " toltırıw"
Itimal, bul sózdi Kovalevskiyning sózliginde [domo-] tuwındıları menen oqıw kerek. Qazaq tilinde bası [d-] bolǵan birpara sózlerdi sol tárizde anıqlama beriw múmkin
[düz],[düz-]-[ʒüz] 'yuz; júz; júziw'
[džüz],[džüz-]menen birge, eger bul sózlerde ápiwayı birikpe dawıs ózgeriwi - qońsılas dissimilyatsiya bolmasa. 18.
[18. Cp. Ujgur, Kāq, Qoman, Karaĭms -[jułduz], Usmon -[jyłdyz]- 'yulduz' - Qazaq -[džołduz],[džułduz], Sagaj, Qar -[čyłtys], lekin Bałłzqar [dułzúd. Radloff bunday jaǵdaylardı óziniń " Fonetikalıq" §§ 219, 228-de sanap ótedi, bul jerde ol olardı dissimilyatsiya nátiyjesinde qabıl etken kórinedi]
Cp. endigiden [dauruq-]- Qyrymčaq -[jawra-]menen “jilaw bálent dawısta sóylew” - 'qang'iriw'; Qaraqalpaq -[dastyq]- “kópshik” menen -[jastyq],[jastuq]- basqa tillerde (v. WB)
Áyyemgi baslanǵısh *[ð-]
Turkiy tildegi eski bas hariptin’*[ð-] belgileri grekshe ∆Ĭí̈ĵ19 jazıwında ushraydı.
[19.[e] de nominativ birlik erkagining [-s] hárıbi ámeldegi bolsa,[∆aίχ] forması turkiy sózdi salıstırǵanda ózgermegen etedi]
Ptolemey tárepinen, Jajyq ushın - " keńeytirilgan" Ural dáryası hám bes júz jıldan keyin [∆aίc] Menandros Protektor tárepinen.
Bunnan tısqarı, valentinos elshixanasi esabatında " ǵázep" ushın [doschia]-[sogia] sózi bar. Eki sóz da tiri, birinshisi [jaj-],
35
[džaj-]- 'soziw, shashiw',
ekinshisi bolsa Kashda -
[jog]- “aza taǵami”
awızsha tuwındı -[jog-ła-], qazaq tilinde bolsa -
[džoq]- " ǵázep"
[-ła-] de awızsha tuwındı menen, bul jerde [džoq-ta-] ga dissimilyatsiya etilgen; Orxon, Ujgur -[joq][WB III.p. 400]
Poppe óziniń Ťăvaq haqqındaǵı maqalasında onıń basqa turkiy tiller menen óz-ara munasábetine tiyisli aytıp ótkeni sıyaqlı, ulıwma turkiy [j-] den alınǵan Ťăvaq bas [d-] tek dawıslı palatal [ź] arqalı rawajlanǵan dep esaplanıwı kerek – qaran'. ulıwma turkiy -
[juz]- “yuz”
> Ťăvaq
[ṡěr],[jag-] 'yomg'irga' > [ṡu-],
[jaq]- " jas"
> [ṡul] hám basqalar.jáne bul dawıs aqir-aqıbet oylap tabıw etilgen, sol sebepli Bułgar-Ťăvaq toparınıń prototipi rawajlanıwdıń dáslepki [j-] > *[ź-] bolǵan dep shama etiwimiz múmkin.júdá isenimli Qazaq, Qaraqalpaq [dž-] < baslanǵısh [j-], álbette, ǵárezsiz túrde hám keyin rawajlanǵan bolıwı múmkin. Bunnan tısqarı, arqa-batısliq gruppada [dž-] yamasa [ž-] keyin Poppe tárepinen shama etilgen *[ź-] den kelip shıqqan bolıwı múmkin.
Eger házir vizantiyaliklar Volga bujarlari menen baylanısda bolǵan degen teoriyanı qabıl etetuǵın bolsaq, olar arasında dawıs ózgeriwi [j-] > *[ź-] qashannan berli júz bergen bolsa, vizantiyaliqlar ne ushın olardı ańlatıwı kerekligini túsinip bolmaydı. Bul dawıs olardıń [d] arqalı, vizantiya dáwirinde qashannan berli spirantlasqan [-ð], hesh bolmaǵanda baslanǵısh jaǵdayda [z] arqalı emes. Bunnan tısqarı, Ptolemeydin' jazıwı qashannan berli baslanǵısh stomatologiyani, yaǵnıy tap sonday [ð] ekenligin esapqa alıw kerek.
Prototurkiy baslanǵısh gipotezasi *[ð-]. yamasa *[d-]) ulıwma turkiy tilde daslep [j-] bolǵan, lekin mo'g'ul hám Mandzu - manchu tillerinde [d-] bolǵan sózlerdiń bar ekenligi menen bekkemlenedi, mısalı, Kāq.-[jilin], Usmon, Qyrymčaq -[jälin], Qazaq -[dželĭn], Qazanły -[džilĭn], džilĭm], Baraba -[jilin],
Ťăvaq -[śilě]- “elin”
Mo'g'ul -[deleṇ], Mandžu -[delen] 'id' - JBda [jälin] ga tuwrı keletuǵın baslawshı [d-]menen baslanǵan turkiy paralleller joq hám taǵı basqa ; Kāq -[jał], Turkpen -[jāł], Usmon -[jälä], basqa orında -[jäl], Kuär -[jäläk]- kemeytiriwshi,- Ťăvaq -[śilxɛ]- kemeytiriwshi,
Jakut -[siäl]- “mane”.
Mo'g'ul, Buṙ. del, Mandžu [delun] 'id';
Kāq.-[jayyr],
Usmon -[jayyr],
Taranči, Jańa Ujgur -[jegir],
Qazaq -[džaūr]- " awırıw yamasa bulaqtıń kózioq (otning bel) "
Jakut -[sarin]- " jelke pıshaqları arasındaǵı jay, elka"
Ťăvaq -[śṷrǝm]- “keyin basıp”
= Mo'g'ul -[dagari],
Qałmyq -[dārǝ]- 'yelkalar aymaǵı ; er jatqızılǵan jay; egardagi jaralar (Ramstedt),
Mandzu [darin]- " awrıwlı jay"
[darimbi]- 'qozg’atiw'
- Ramstedtga kóre «Kalmückisches Wörterbuch» Mandžu [darin] mo'g'ul tilinen alınǵan sóz bolıp tabıladı [? ]);
Orxon [jay], Kāq.[jay]- “dushpan”
Qazaq, Qypčaq-Ozbek
[džau]- " urıs, dushpan"
= Mo'g'ul -[dajin], Qałmyq -
[dǟn] < *[dayyn]- 'dushman, urıs hám taǵı basqa'.
= Mandžu [dan]- 'otryad' (?);
36
Ramstedtning " Kalmückisches Wörterbuch" shıǵarmasına kóre mo'g'ul [dajin] '< Kitay > Yaponiya,[tekin]';
Ramstedt bul jerde Karlgren «Analitik sózlik» № 987 maǵlıwmatlarına kóre, Kitay [ḓi] kantonini [ḓik] názerde tutqan kórinedi.
[d'iek]- " hújim, dushpan"
Yaponiyanı da ańlatadı,[teki]. Bunı Kitay tilinen alınǵan sóz dep esaplaw shárt emes, sebebi mo'g'ul*[dayyn] yapon tiline [teki], uzaqtan bolsa Kitay tiline *[d'iek]menen bekkem baylanıslı bolıwı múmkin.
Dáslepki prototurkiy *[ð-]- *[d-] dıń ekinshi dálilin osetik, digor dialektı [dog], astarlı sóylew tillerinde kóriw múmkin.
[dūg]- “at báygesi”
Semantik tárepten < 'dafn dástúrlerinde at báygesi' házirge shekem Oraylıq Kavkazda Xevsurlar, Túsler hám P'shavlar tárepinen ótkeriledi. Bul, álbette, joqarıda tilge alınǵan turkiy [joq] hám [duschia] tillerinen alınǵan sóz retinde qabıl etiledi hám men Jozef Markvart menen bolǵan pikirdemen. 20
[20. Qarang. Ungarlische Jahrbücher. IX.p. 81. Taǵı bir mısal “kópshik” < prototurkiy].
[ðoygdar], *[dogdar] = Ťăvaq
[śəḓar]-[śîḓar]- 'ko'rpa-kepren, kópshik';
Qaran’. sonıń menen birge, Mikkola. MSFOu. XXXI.p. 33, 11.
Kāq -[jogdu]- Guzz, Qypčaq
[džoygdu]- “tuyediń saqali”
bolsa mo'g'ul
[džoygdar],[dzogdur]- “tuyediń uzın moyin tuki, kópshik toltırıw ushın bir top túye juni”
turkiy tilden alınǵan sóz esaplanishi]
Joqarıdaǵı pikirlerdi esapqa alsaq,[j-] > *[ź] dıń ózgeriwi hám Ťăvaqda [ś] ga keyingi rawajlanıwı júdá áyyemgi bolıwı kerekligini, arqa-batısiy gruppanıń [dž-] ga ózgeriwin itibarsız qaldırmawimiz kerek. salıstırǵanda keshlew. Bul unliden keyin kelgen járdemshi peyil [džat-] eski baslawshın [j-] saqlaǵan jaǵdaylar menen kórsetilgen, mısalı, Qypčaq-Ózbek.
[bâra-jatyr]- “keledi, jolda”
[bâra-džatyr] ornında, yamasa hátte onı joǵatıp qoyıwı múmkin, ádetdegi sıyaqlı qaraqalpaqta:[baratyr] < [baraatyr] < [bara-jatyr]menen birge kelgen.
[bara-džatyr]- " ol keledi"
Biraq, biz elege shekem hesh qanday qaǵıydalardı qóllawımız múmkin bolmaǵan arnawlı jaǵdaylar ámeldegi, mısalı, prototurkcha baslanǵısh *[ð-]- *[d-][j-] ga emes, bálki [d-] ga aylanıp ketedi..[d-] astındaǵı WBga názer taslasaq, qazaq hám Qyryyz tillerinde bir qansha sózler, sonıń menen birge, Qazan-tatar tillerinde bir neshe sóz bar. Men bulardıń talqılawdı turkiy tildegi baslanǵısh [d-] hám [g-] dıń keyingi salıstırıw izertlewi ushın qaldıraman.
Dawıssız hám shıńǵırlaytuǵın dawıssızlardıń almasınıwı :
Aqırǵı dawıssızlı sóz tiykarına baslanǵısh orındaǵı dawıslı qosımshası qosılsa, shıńǵırsız juwmaqlawshınıń shıńǵırlaytuǵın dawısqa ótiwi júz boladı. Juwmaqlawshı [-t] ga bul qaǵıyda tásir etpeydi:
[baq-]- " qaraw"
[bagamys] (1-shaxs, kópshiligilik praes.)
[bayynbajdy] (3-birlik, kópshiligilik preson, med.);
[džaq-]- " jaǵıw"
[džaygamys] (1-kópshiligilik shaxs );
[qyq-]- " shıǵıw"
[qyga] (3-shaxs, birlik, kópshiligilik)
37
[birlik]- “birlik, birlik”
[birligi] (iye, 3-shaxs ) - “onıń, onıń, onıń birligi” - lekin:
[suvuta basłady]- " sovuy basladı" < [suvu-t-a]
[džyłłytady]- " ol isitadi"
< [džyłłyt-]- 'isitish'
bul erda geminatlar nadurıs jazılǵan - tómendegi bólimge qaran’;
[otarba] ​​< [ot-arba] ​​- 'o't óshiriwshi vagon' 'lokomotiv'
[paxta zavuty]- " paxta zavodi"
< zavut-y (iye 3-shaxs ), qarang. WB;
[džatyq]- 'gorizontal' <
[jat-yq]- 'qoyiw, qoyıw, qoyıw'
[-p] dagi gerund qosımshası daslep [-p]menen tawsılatuǵın awızsha tıykarǵa qosılsa, awızsha tıykardıń [-p] juwmaǵı [-b] ga, keyin [-u] ga ózgeredi:
[taup] < [tab-up] < [tap-up],[tap-yp]- “taptım”
[džaup] < [džab-up] < [ʤap-up] < [jap-up],[jap-yp]- “jasalǵan”
[qaup < qab-up < [čar-ur]- “urıw”
áyne qazaqtaǵı sıyaqlı :
[džaup] < [jap-yp], mısalı,[Proben. III. 64, 24-betlar]
[taup] < [tap-yp][III. 67, 1-betlar]
[teüp] < [teb-ip]- 'tepgan (túye, at ) ' [III. 98, 10, 11-betlar].
Qazaq tilindegi bul gruppa daǵı qalǵan dawıs ózgerisleri bul erdagi menen birdey:
[tabamyz] < [tap-a-myz] 'biz (shall) tabamız' (1-kópshiligilik prs. /fut.),[III.
66, 27-betlar]
[tabajyq]- 'tabamiz' (1-kópshiligilik buyrıq ),[III. 66, 27-betlar];
[-t] hesh qashan sonorizatsiya etilmeydi:
[džatarmyn]- " Men jataman, jataman" [III. 66, 3, 4-betlar]
[džatyp]- “yotib” [III, 66, 11-betlar]
[atarga]- “atıw, atıw ushın” [III, 66, 11-betlar]
[atyp]- “atıw, atıw” [III, 66, 12-betlar]
[körsötötugun]- 'kim kórsetiwi kerek, kim ádetde kórsetedi' [III bet, 119, 2]
Aqırǵı pozitsiyadagi awızsha tıykardıń [g] gerund qosımshası [-p] qosılǵanda birdey ózgeris [-u] ga tásir etedi:
[aup] < [avup] < [agup] < [ayyp]- “ótiw, ótiw”
qazaqta da sonday:[III, 65, 5-betlar].
Biraq bul tek juwmaqlawshı [-g] dıń arnawlı rawajlanıwı bolıp, ulıwma alǵanda, bul jaǵdayda [-ṷ],[-w] boladı :[aup] < [awup] < [ayyp] < [ayyp].[ayyp] forması da ámeldegi: ol [-p] dıń gerundi bolıp tabıladı
[aq-]- “aǵıw, aǵıw”;
Qazaq da :[III, 66, 24, 27, 29 -betlar].
Ekilikler
Sózde shıńǵırsız dawıssız sóz tiykarınıń aqırǵı unlisi menen qosımsha elementtiń bas unlisi ortasında kelse, ol ǵárezsiz qosımsha retinde bola ma yamasa tek tariyxıy qosımsha retinde bola ma, shıńǵırsız dawıssız aldınǵısınan kelip shıqqan sıyaqlı kórinedi.geminatlar:
[džoqary]- " joqarıǵa, hinauf"
< [joq-qa-ry],[joq] otidan kelgen koefficient qosımshası kórsetpe qosımshası menen, bunıń tastıyıqı Kāqda ushraydı.
[joq jir]- " tawlıq"
Orxon, Ujgur [joqaru], WB [joqqari]menen Čaygataj mısalın keltiredi,
[džaqyn]- " jaqın"
tuwındıları menen, < *[jaq-qyn] < *[jaq-gyn]21
[21. Qaran. v. Bang. Siebent Turkologischer qısqasha maǵlıwmat. Ungarische Jahrbücher. XIv § 8, 9. bet. 193]
38
[aqyryn]- “aste, kúshsiz” < *[aqqyryn]- ptc.[-yn] de baslawshınan [-qyr-] den
[aq-]- 'ag’iw, aǵıw' (?)
qarang. Ujgur [aquru-aquru]-ger.[-u] de [aq-ur-] den, den baslawshı
[aq-](?)- " tómen, jumsaq"
Čagataj Rabyūzī 'id'22
[22. Ujgur ushın qaran’. F. W. K. Myuller. Uygurika. II 24-bet. 2. Uygurika. III 7, 19, 56, 4-betlar Čayaj ushın, qaran’. Simkevich. Rabyuziy sintaksisi.p. 12]
WB. Ałtaj, Teleut
[aqqyryn]- " jım-jırt, jım-jırt"
Qazaq, Qyryz, Qazon-tatar
[aqyryn]- " aste"
Qar, Turały -[ayyryn], Sagaj -[ayyyrīn] 'id';
[tyraqaj] yamasa aytıp ótken formada [tym-tyraqaj], < [tyraqqaj]- 'ezilgan'
WB Qazaqqa
[tyragaj et-],[tyragajła-]- 'tarqalip ketiw, aydaw';
Radloff bul sózdi menen salıstıradı
[tara-]- " ajırasıw"
[tarqa-]- “tarqaliw”
sonday etip, bir kisi kelip shıǵıwı múmkin
Tyraqqaj] den [tara-q-qaj], ptc. ótiw.[-q] de [tara-] qosımshası [-qaj] yamasa [-yaj] qosımshasınan ;
[qaqyrła-]- " shaqırıw, baqırıw"
qazaqta [qaqyr-] formasında kelgen, mudam [-q-] ni saqlap qalǵan :[III 69, 8-bet; 110, 1, 2; 107, 11; 108, 10 ; 108, 7, 6] qarang. sonıń menen birge, WB Qazaq
[qaqrū]- " usınıs"
< [čaqyr-yy],[qaqrym]- “versta, orıs mili”
< [čaq-yr-ym]- sózbe-sóz mániste 'baqirsa bolatuǵın dárejede'.
sóz
[qökkuq]- " shókkish"
geminatsiya menen kórinetuǵın boladı ; qarang. bul jerde WB Usman [čöküč], Čayataj, Azärbajdžānī.[čäküč], Usmon da [čäkič]; basqa sırtqı kórinisler joq ; qarang. Qazan -tatar [čǖkǐč] hám Kāq [čäkük]-[guzz] túrli qosımshalı. Bul sóz túsiniksiz, itimal qarız sózi. Qazan -tatar tilindegi forması túbir buwınında [ö] ni ańlatadı, Kāq [ä] de onı [čäk-] fe'li menen baylanıslı dep esaplaw múmkin. Usmon hám Azärbajdžānī formaları aldınǵı geminatsiyalangan formanı ańlatadı.
[tiken]- " tiken"
birdey dárejede uǵımsız :
Qazaq [tikän], Kāq [tikän]- " tiken"
JB Qazaq [tikän] hám sonıń menen birge, bir forma [tikänä], Čayataj, Taranči, E. T.-[tigänäk]- kishreytiruvchi Qoman, Qazan-Tatar, Baraba, Sagaj,[tigänäk] = [tigänäk] Ałtaj, Teleut - 'do'lana', Qar [tigänä], L'eb'ed'-tatar, Sagaj, Qb., Qypčaq -[tigän] = [tigän] Ałtaj, Teleut - 'qoraqarag'ay' < *[tik-kän], fe'lga.
[tik-]- " implantatsiya qılıw, ornatıw, ońlaw, ornatıw, mixlash, tislew"
Intervokal jaǵdayda bolǵanı ushın [t] dawısı sonorizatsiyaga tásir etpeydi, onıń geminatsiyasi saqlanıp qaladı hám zamanagóy orfografiyada da kórsetiledi:
[qatty]- 'qatti, kúshli, qattı';
túp forması [qatyy], Orxon, Ujgur, házirge shekem Čayataj -[qatig],[qatiq], Teleut, Baraba -[qadyq], Qar, L'eb'ed'-tatar, Kuärik -[qadyḡ], Qazan -tatar, Qoman, Abaqan -[qaty], Kāq -[qatyy]; gemination menen: E. T.[qattiq], Taranči -[qattiq][Proben. vI], Özbek [qåttyq], Sagaj, Qb., Qypčaq [qattyḡ], Ałtaj, Teleut -[qattū], Qazaq -[qatty].
[-ss-] mudamı ishinde tabıladı
[yssy]- " iliq"
lekin awıspalı peyil has
[ysyt-]- " qizdırıw"
hám awızsha at
[ysytpa]- " ısıtpa, bezgek"
[-qq-] ishinde jaylasqan
39
[aqqy]- " ashshı"
Özbek [aččyq] < [aččug], < *[at-sy-g];23
[23. Qaran’. Jarılıw. Gewagte Turkische Worterklärungen. Liber Semisaecularis Societatis Fenno-Ugricae. 36 -37-betler]
[neqqe] aftidan [nä-] den keyin [-čä] dıń qos qosılıwı nátiyjesi bolıp tabıladı:
< *[nä-čä-čä]-'quidcunque, quanticunque' [peqqe]- parsı tilinen alınǵan “shıbın” sózindegi geminatlar [-qq-] parsı tilindegi túp [-qq-] dıń saqlanıp qalǵanı menen baylanıslı.:[påqqå][Steingass.p. 2. 53][-ss-] ga ózgertirilmagan. Arqa Turkiston dialektlerinde regressiv assimilyatsiya xarakterli - E. T. umlaut, bir qatar sózler bar, olar geminatsiyalangan dawıssızlar ápiwayılashtirilgandan keyin de kóbinese ózgermeytuǵın qaladı :[jaqin] hám [jeqin],[qattiq] hám [qetiq] bul ekinshisi " Proben" vIda emes, tek WBda,[ ačiq] hám basqalar. 24
[24. Qaran’. Gunnar Jarring. Studien zu einer Tómen-turkischen Lautlehre. 80, 91-betlar jáne onı Göttingische Gelehrte Anzeigenda kórip shıǵıw. IX. 1934. bet. 370]
Sırtqı kórinisler
[apar-] < [appar-] < [ałyp-bar-]-'olmoq, barıw'
[åkel-] < [äkkel-] < [ałyp-kel-]- “alıp keliw”
mudamı bir dawıssız menen beriledi, lekin " ta'kidlovchi prefiks" geminatsiya menen tabıladı :
[aq]- " oq";
[appaq]- " pútkilley oq"
qarang. WB [aq],[appag], Qazon-tatar, Qoman -[ap-aq], Teleut, Qar -[ap-agaq] < [ap-aq-ač], kishreytiruvchi qosımshalı ; basqa orında, Qaraqalpaq mudamı bolǵan
[op-oṇaj]- " pútkilley kiyim-kenshek" - WBda etiwmey atırǵan.
Dawıssız dawıssız hám sızıqshalı bul sırtqı kórinisler - bul jerde arabsha [hamza] ga uqsas slaydtı kórsetedi - fonologik tárepten geminatsiyalangan sırtqı kórinislerge derlik teń bolıwı múmkin. Intervocalic [-p-] sózde ushraydı
[qapaq]- 'sheet-lightning' < *[qappaq] < [čap-maq];
Jáhán banki Qazaq [qapaq]- “ufq” ushın beredi
" ufq" mánisi (?). Biraq, qaraqalpaq hám qazaq [qapaq] den alınǵan sóz retinde qaralıwı múmkin
Arabsha [qafaq]- " tań, quyash batıwı -shıra, quyash shıǵıwı -shıǵısida"
Bunnan tısqarı, intervokalik [-p-] mudamı ámeldegi
[džiper-]- " jiberiw";
sonlıqtan, bul [džiper-] vokal gerund menen emes, bálki [-p] dagi gerund menen payda bolıwı kerek:[džiper-] < [uðup-ber-], eger Qazaq, Qazan-Tatar -[džiber-],
[džibär-]- " qaytıw"
[yð-y-ber-] yamasa [yð-a-ber-], qarang. WB hám [Proben. III 78, 7, 325, 1, 326, 1, 8, 17-betlar]
Suyıq geminatlar mudami ámeldegi
[qarry]- " eski"
[qarry-]- " qartayiw"
Qaran’. bul jerde turkpen [qarry],[qarry-] 'id'; ilgeri bunday sırtqı kórinisler belgisiz edi: qarang. WB [qary],[qari],[qeri] hám [qejri]- Qazaq da [kǟri];
[ułłu] de da - etimologiyalıq sebeplerge kóre “ájayıp”. 25
[25. v. Bang. Fünfter Turkologischer qısqasha maǵlıwmat. § 6. № 3. Ungarische Jahrbücher. X. 16 -26 -betlar]
40
[džyłły] de - " JILLI"
< [jyły-g]- háreket.ptc. dıń
[jyły-]- " tepere, jıllı bolıw"
geminatlar nadurıs bóliniw mısalı bolıwı múmkin, bunda sózlovchilar nadurıs [-ły] < [-łyg] qosımshasın óz ishine aladı dep shama etiwleri múmkin.
Tómendegiler shubhalı jaǵdaylar bolıp tabıladı:
[estilledi]- " esitiladi"
3-birlik yamasa kópshiligilik házirgi, den
[es (i) t-]- “esitmoq” hám
[qanqelli]- 'qancha, qansha' < *[qan-ča-łyy]
Biz bunı qosımsha kórip shiqpay turıp, nadurıs qosımsha bóliniw yamasa qáte orfografiyaǵa baylanıstıra almaymız. Menimshe, bul jerde pát orta -joqarı nemis hám zamanagóy-joqarı nemis tillerine uqsas faktor bolıwı múmkin, bunda geminatsiya pátga baylanıslı bolıwı múmkin. 26
[26. Zamanagóy Usmon jazıwında waqıtı -waqıtı menen unetimologik geminatsiya da bilinedi. Doskada - tosıqlar hám úylerdiń diywalları kóbinese sızılǵan
[eṣṣek]- " eshak"
standart paydalanıwǵa kóre jazılıwı kerek bolǵan [eṣek] qarang.[iṣṣek] = [iqqäk], Anqara sóylesimi - H. Z. Koṣay. Anqara Budun Bilgisi. Anqara folklori.p. 30 -31 passim. qarang. biraq, Kāq
[äqäk] hám alternativ sırtqı kórinisler [äqjäk],[äqkäk].[eṣṣek] bunnan tısqarı, men unetiroologik geminatsiya jaǵdaylarında [l] hám [t] dıń tarqalıwın ayttım.
Gemination hám ápiwayılastırıw [qaxxyz-],[qayyz-] peyillerinde qasında ushraydı, baslawshı.
[qaq-] < [čaq]- " urıw"
[qaxxyz-] ornına kóbinese etimologiyalıq jazıw [qaxyyz-] ushraydı. 27

[27. Usmon ushın aytqanı sıyaqlı, suyıqlıqlar máselesinde uǵımsızlıq bar sıyaqlı ; sonday etip, ápiwayılastırılgan sırtqı kórinisler retinde tabıladı

[aqyły]- " sanalı, dono"
< [aqył-łyg]-[aqył] < arab
['aql]- 'aql',
[dīvały]- " diywal -"
parsısha *[dēvār]- “diywal”
< [dīvał-łyg]-[dīvał] < parsısha *[dēvār]- “diywal”]
Berilgen tilge kóre, disyllabic kardinal nomerler ishki jaǵdayda shıńǵırsız dawıssızdıń geminatsiyasini yamasa shıńǵırlaytuǵın yamasa shıńǵırsız bir dawıssızdı kórsetedi. Qoraqalpaqda tómendegi jazıwmalar ámeldegi:
[eki]- " ikki"
Ałtaj, Teleut -[äkki];
Qoman, Karaĭm, Qyrymčaq, Usmon, Čayataj -[äki],
Qazaq, Qyryyz -[eki],
Taranči, Čayataj, Usmon, Azärbajdžānī, Baraba -[iki],
Qar -[igi],
Karagas -[ịṇị],
Sojoṇ -[iji],
Kāq -[iki] hám [ikki](!),
Jakut -[äkki],[ikki];
[džeti]- " etti"
Qazaq -[džeti],
Qazan -tatar -[dzidy],
Ałtaj, Teleut, L'eb'ed'-tatar -[jätti],
Jyg, Qb., Qypčaq -[d'etti],
Orxon, Čayataj, Qoman -[jäti],
Usmon, Čayataj, Karaĭm -[jädi],
Baraba -[jidi],
Qar -[čättĭ] hám [čädĭ] (!),
Sagaj -[četti],
Kāq -[jäti] hám [jiti],
Jakut -[sättä];
[segiz]- " segiz"
Orxon, Qoman, Čayataj, Taranči, Usmon, Karaĭms -[säkiz],
Kāq -[säkiz] hám [säkkiz]-[säkkiz] WBda jetiwmeydi,
Qazaq, Qyryyz -[segiz],
Ałtaj, Teleut, L'eb'ed'-tatar -[segis],
Qar, Qb., Qypčaq -[segis] yamasa [sägis],
Jakut -[ayys];
[toguz]- 'to'qqiz'28
[28. qarang.p. 42. Esletpe 33]
Orxon, Čayataj, Taranči, E. T.-[toquz],
Kāq -[toquz],
Qazaq -[toguz],
WBdagi barlıq Sibir turk tilleri -[togus]
Sagaj da -[toys],
Usmon -[doquz],
Jakut -[togus];
41
[otuz]- 'o'ttiz'28
[28. Qaran’.p. 42. Esletpe 33]
Qoman, Qazaq, Qyrymčaq, Usmon, Azärbajdžānī -[otuz],
Turkpen -[otyz],
Qyryyz -[otus]
hám qublası -arqa gruppada jaylasqan basqa bir forma [ołtus]:
Čayataj -[oltuz] hám
Taranshi -[ottuz]
Sagaj -[ottys]
Jakut bar [otut]
Sibirda [otuz] ádetde [üžön],[üzön], < [üč-on]- “úsh onlıq, úsh onlıq” menen almastırıladı, bul jerde o'nlab qáliplesiw ádetiy hol bolıp tabıladı; lekin qarang. Sagaj -[ottys][Proben. II 8, 31-betlar]; Jakutda [otut] bar. Qaraqalpaq bárháma qazaq penen sáykes keledi.
Melioranskiy29 shamalıq Eski Azärbajdžāni ushın arab jazıwında [täqdīd]menen bul nomerlerge iye:
[ikki],
[jatti],
[säkkiz],
[toqquz],
[ottuz]
[29. Melioranskiy. Arab-Filolog o turetskom yazyke. Turk tili boyınsha arab filologi.p. LIII]
Ťăvaqda mudamı shıńǵırsız dawıssızlar qollanıladı hám hár bir sóz eki, geyde ush formaǵa iye: bir yamasa eki forma bir hám bir jup dawıssızlı :
“ikki” -[ikkě],[ikě],[ik];
“etti” -[śiṭṭě],[śiṭě],[śiṭ];
“segiz” -[sakkăr],[sakăr];
'to'qqiz' -[tăxxăr],[tăxăr];
" otız" - tek bir forma :[vătăr].
Jaqut bolsa sanlar daǵı geminatlar mashqalasına salıstırǵanda qazaq hám qaraqalpoq menen ájayıp parallellik kórsetedi:
[ikki]-[äkki],
[sättä],
[ayys],
[togus],
[otut]
Ťăvaqda qollanılǵan xarakterli qos sırtqı kórinisler eki qıylı lingvistik dáwir - eki turkiylashuv dáwiri qospasınan payda bolıwı múmkin30
[30. Tolıq talqılaw ushın qaran’. Ramstedt. Zur Frage nach der Stellung des Tschuwassischen. JSFOu. XXXvIII 1-34-betlar]
Ťăvaq dıń bir mánisli túri jakut birdey rawajlanıwdı kórsetedi, yaǵnıy ol salıstırǵanda kesh payda bolǵanınan keyin bir birden-bir prototipga qaytadı. Bul prototip házirgi Sibir turkiy tilleriniń ol yamasa bul ótken zamandoshlarida bolıwı kerek. Ekinshisi birdey sózde kóbinese shıńǵırlaytuǵın, shıńǵırsız hám geminatsiyali dawıssızlardan paydalanǵanligi sebepli31,
[31. As Qar [čättĭ] hám [čädĭ][WB. Proben. I.passim; Sagaj, Proben. II. 14, 140 -betlar]
[adyn]- (tuslovchi iye) - 'uning oti' [s. 119, 483]
[attyṇnyṇ]- “otingdan” [7, 199 -betlar]
[adył-]- 'otishmoq' [b. 14, 458]
[adarzyṇ]- 2-singular fut; dıń [at-]- 'o’tiw ushın' [s. 41, 732]
[taṇ adyp]- “tań oatqannan keyin”; [bet. 75, 161; 101, 451]
[adarma]- 'o’tiw ushın' [b. 72, 229 ; 87, 579]
[adyp][s. 85, 498]
[adyzarga]- “bir-birin atıw ushın [g’amxorliq]”;
lekin:[pp. 125, 1270][attyłap-čadyr]- 'oq otedi (hinji.) '; [bet. 183, 319]
[sygar]- " shıǵıw"
lekin [s. 183, 342][syqar] 'id';
Qo'jbal:[II. 275, 60 -betlar][adarga]- 'otish ushın';
[bet. 275, 76][adyp-ys-]- 'otish (jetilisken tárep) ';
Sagaj:[II 373, 23, 99 -betlar][adar]- “atıw”
[bet. 383, 147][atip]- " atıw"
[bet. 391, 415; 403, 810 -bet][atip]- “id”
[bet. 383, 158][edip]- “qılıw” [b. 386]
[bet. 253, 256][etĭb-ał-]- “orınlaw (jetilisken)”;
[bet. 395, 564-566][etĭp],[etärbĭs] (1-kópshiligilik aor.) hám basqalar.
Qaran’. Radloff. Fonetikalıq. § 314, 396, 8. hám Radloff. Melanges Asiatiques. tirés du Bull. de l'Academie des Science de St. Pét. 1883. IX b. 99 ; sonıń menen birge, ZDMGda Pedersen. LvII.p. 557]
42
Sonday etip, qospalar procesi menen anıqlama beriw qıyın bolǵan sezilerli ózgerislerdi kórsetedi, sol sebepli Jakut bul processler baslanıwınan aldın, yaǵnıy zamanagóy Sagaj, Sojoṇ, Xakas, Abaqan, Qojbał, Qachaning shamalıq prototipidan kelip shıqqan bolıwı kerek., hám Karagas.
Geminatsiya máselesi bul jerde tek bir neshe mısallar menen waqtınsha bayanlaingan32
[32. Qaran’. Bangning járdem sorap qattı dawısı " Altınshı turkologik xat" bet. 101. Esletpe 1. hám b. 103 № 10]
Barlıq turkiy tillerden, atap aytqanda, Sibir toparınan bul mashqalaǵa tiyisli materiallar tóplanǵannan keyin ǵana tabısqa erisiw umidi menen tolıq emlew múmkin.
Pát mashqalasın sheshiw áhmiyetlilew másele, biraq onıń ushın derlik hesh qanday material keltirilmegen. Mısalı, Katanovning «Proben» IX shıǵarmasındaǵı «Abaqan materiali»de aksentning birpara bólek jaǵdaylarda, áyne buwınlarda júz bolıwın ulıwma qápelimde halǵa keltiriwi dıqqatqa ılayıq. Tap sonday hádiyse Xakas haqqındaǵı sońǵı kitaplarda da ushraydı. Geminatsiya, álbette, pát menen bekkem baylanıslı bolıwı kerek33
[33. Qaran’. túsindirme, " Grammatika" p. 56. tómengi,[toguz]- “toǵız” hám [otuz]- “otız” sanları mudami birinshi buwında pát etiledi. Unetimologik urıwlanıw jaǵdayları, qarang.joqarıda, p. 40, № 26, mısalı, qazaq tilinde -[tūattugun qaqyt]- “tuwılǵan waqıtı” [III. 310, 13-bet] < [tuw-a-tur-gan waqyt], itimal,[myṇ qatta] de - “mıń ret” [b. 80, 60] < [myṇ qat-a]- < [qat-ła] emes, Jańa yamasa Zamanagóy Ujgur, Taranči [joła] < [joł-a]- “vaqt”dagi sıyaqlı qáliplesiw, shubhasız, pát menen júzege keledi.. Xałxadagi úzliksiz geminationga da itibar qaratıw kerek, bul arqalı [x],[t],[č],[c],[ḓ],[dž],[dz],[j],[ł],[l],[s],[q] pátli unlidan keyin hám qısqa pátsiz unlidan aldın geminatsiya etiledi - mo'g'ul hám german tilleri ortasındaǵı fonologik uqsaslıqtıń zárúrli noqatı. vladimirov. op. 280-§. 412) ]
Bunnan tısqarı, onı kúshke kiretuǵın nızamlar kózqarasınan, fın-ugr dawıs almasıwı - Stufenwechsel menen salıstırıw kerek, ol tek Boltiq teńizi-Fın hám Lappikda tolıq saqlanıp qalǵan. 34
[34. Qashannan berli E. N. Setala Ural-Oltoy munasábetleri teoriyası ushın stufenwechselning Oltoyda da bar ekenligin anıq belgilew zárúrligini aytıp ótdi. Bul jerde keltirilgen materiallar turkiy tilde haqıyqıy Stufenvexsel bar ekenin shama qılıw ushın jetkilikli emesligin túsinemen, eger biz turkiy tiller ushın pútkil gruppanı, ásirese, hár tárepleme tereń úyrenip shıqqanımızdan keyin onı anıqlawımız múmkinligine shubha etpeyman. onıń Sibir bólindileri]
43
Sonıń menen birge, Yernerdin’ Assimilyatsiya hám Dissimilyatsiya nızamında kórsetilgen german - MHG - Orta -Joqarı nemis hám zamanagóy nemis geminatsiyasidagi pát hám muǵdardıń joqarıda aytıp ótilgen tásirin salıstırıń :
Qaraqalpaq tili dissimilyatsiyadan kóre kóbirek assimilyatsiyaga beyim bolıp, bul tárepi menen qazaq tilinen anaǵurlım parıq etedi hám qazaqta kóplegen kombinatsion dawıs ózgeriwi jaǵdayları ushrassa -de, qaraqalpaq túp formasın saqlap qalǵan :
[q],[k],[n],[s],[q] den keyingi qosımshalardıń bas [l]:
[basła-] < [baq-ła-]- " baslaw"
[tołuqła-] < [tołuq-ła-]- “orınlaw, jetiw, tugatmoq”
[džoqła-] < [joq-ła-] 'bo'lmoq, kómiw dástúrlerin ótkerip alıw'
[bajanła-] < [bajan-ła-]- " túsindiriw"
[bajan] < arabsha -[bajan]- “túsindiriw”
[sesler] < [säs-lär]-'ovozlar'
[džumusłar] < [jumuq-łar]- " jumıslar"
[ałysła-]- “sheginiw” < [ałys]- “uzaq, uzoq” hám [-ła-],
[isle-] < [iq-lä-]- “islew”
Bunday jaǵdaylarda qazaq tilinde dissimilyatsiya payda boladı :
[basta-],
[džoqta-],
[tołuqta-],
[bajanda-],
[sestär],
[džumustar],
[ałysta-],
[istä-]
Assimilyatsiya tómendegi jaǵdaylarda júz boladı :[n] guttural > velar [ṇ] aldında :
[buruṇy] < [buruṇ-y] 'oldingi, aldınroq'
[azaṇy] < [azan] < arabsha «azon»
plus [-y]- " azanda, azanda"
[tüṇgü] < [tun-gü]- 'tun, tunda'
Bul orfografiyada kórsetilmaydi, eger [n] baslanǵısh velarli qosımshadan aldın bolmasa, ol jaǵdayda kórip shıǵılıp atırǵan sóz bolmaydı. Súwret retinde tómendegi mısallar keltirilgen:
[toqqaia]- " salto" - JBda etiwmayapti,
[maṇqa]- 'shilliq, bóz' (WB),
[džoṇqa]- 'chip, splinter' (WB) tek Qyrymčaq
[jonga]-[jon-] den - “samolyotga”
Kāq.[jon-], sonıń menen birge, medial hám kooperativ tárepten, “tap arra” yamasa “tegis kesiw” -[joṇ-ga] hám [džoṇqa] tagi sıyaqlı
[bil-gä]- " bilim"
[džoṇqa] bunnan tısqarı, bul mısallar qosımshasına salıstırǵanda shubhalı bolıp,[b] den aldın [n] labiallanadi, sonıń menen birge, ekinshisi etimologiyalıq tárepten bir[m] ni, yaǵnıy [-nb- dawıs gruppaların ańlatpalaganda. ] hám *[-nm-] > [-mb-]:
[körumbedi] < [kör-ün-mä-di]- 'ko'rinmadi, ko'rinmadi, ko'rindi'
[dzhambady] < [jan-má-dy]- " ol yonmadi"
Bul jerde de, keyingi barlıq mısallarda bolǵanı sıyaqlı, bul dawıs ózgeriwiniń dálili tek sóylewde kórinedi hám orfografiyada kórsetilmeydi. Soǵan kóre, qaraqalpaq orfografiyasın jaratıwshılar etimologiyalıq orfografiyanıń ornatiliwin paydalı dep esaplag’an,[-nl-] > [-ll-]:
[ołłagan] < [on-ła-gan]- " o'nlab, desyatkami"
[džałły] < [džan-lyg] 'tirik, janlı'
[bajałłama] < [bajan-ła-ma] 'tushuntirish'
[ketpelle-] < [ketmän-lä-]- “ketmen menen bel”
ketmen - bel hám matto'q jumısın birlestirgen ásbap
[ullü] < [ün-lüg]- 'ovozli'
44
Bunday jaǵdaylarda qazaq tilinde dissimilyatsiya gúzetiledi:
[bajan-de-]- " túsindiriw" [džan-dy]- " janlandırilgan"
[ün-dö-] < [ün-lä-]- 'aytib qoyıw'
Sóz tiykarınıń juwmaqlawshı [-n] hám kópshiligilik qosımshasınıń [l-] bası [-nn-] yamasa [-ll-] boladı :
[sen]- " sen"
kópshiligilik -[senner] yamasa [sotuvchi]- " siz"
[qan]- “shahzoda”
kópshiligilik -[qannar] yamasa [qałłar]
biraq bul jaǵdaylarda Qazaqda dissimilyatsiya ámeldegi:
[qatyndar]-'ayollar' [III. 310, 14, 15-betlar; 10 f. b. ]
Final [-m] hám [-r]
Túbir yamasa sóz tiykarınıń juwmaqlawshı [-m] hám [-r] hám de qosımshanıń bas [d] si ózlestiriledi > [-ml-] hám [-mr-]:
[avqamłas]- " jabıq, tárepdar"
< [avqam] metatetik < Arab ['aqvom] plus [-daq], hám
[qurłas]- " qońsılas"
< *[qur-daq], qaran’. Kāq.
[qurdaq-]- " bir teksheda otırıw"
den [qur]- “máhelle, dógerek”
- tastıyıqlanǵan
[qury]- " ol haqqında" " átirapında"
shın mániste " onıń átirapi" na uqsas qáliplesiw
[üst-ü]- " onıń joqarsinda
shın mániste " onıń joqarıdaǵı regioni" plus [-de-q-],[qur-de-] den kooperativ, odan at [qurdaq] < [qur-de-q]- 'atrofi birdey bolǵan kisi' > ' qońsılas'
Il'minskiy,[p. 12], dissimilyatsiya nátiyjesinde qazaq qosımshalarınıń [l] dıń unlilardan keyin, “qos unlilar”, yaǵnıy cho'ziq unlilar yamasa diftonglar hám [r] den tısqarı [d] ga aylanǵanı aytıladı ; lekin [-das] < [-de-q] qosımshasınıń [d] si tásirlengen, deydi ol, ulıwma teris tárzde hám dawıslı dawıstan keyin diftong yamasa [r] ga [l] bolǵan - qarang. sonıń menen birge, Melioranskiy,[p. 25] mısalı,
[syrłas]- " dos, sırlas"
< [syr] < arab
[sirr]- " sir"
plus [-daq],
[sūłas]- " suw qońsılassı
- ulıwma birdey suwǵarıw ariqiga iye bolǵan kisi' < [suw-de-q].
[aqperli]- nominativ pr. < [aq] < Arab -
[haqq]- 'o'ng; Quday
plus [ber-di]-
[Haqq ber-di]- " Quday berdi",
[esemberli]- nominativ almasıq < [esen] <
parsısha -[asān]- “ańsat”
turkpen tilinde >
[asan]- " maqul, saw"
plus [berdi]-
[asan berdi]- “Saw berdi”;
tek [qurdas]- “qońsılas” esaptan tısqarı edi, deydi Il'minskiy.
Tiykarınan,
[qurdas]- " qońsılas"
[Proben. III. 608, 451-453-betlar; 609, 459] hám
[sẏrłas]- " isenimli"
[III. 569, 243-betler; 570, 251; 584, 324; 608, 453]. Bunnan tısqarı, tabamız
[džołdas]- " jora, joldas"
[III. 569, 243-betlar; 570, 251; 584, 324] hám
[muṇdas]- " kásiples"
tap sol orınlarda [džołdas] hám [pp. 609, 459] < [muṇ-de-q].
Menimcha, bul sıyaqlı faktlar, hesh bolmaǵanda qazaq tilinde bul kombinatsiyalanǵan dawıs ózgeriwi ele da tebranayotganligi hám ele bir anıq formaǵa turaqlılashmaganligi, basqasha etip aytqanda, onıń evolyutsiyası ele anıqlanbaǵanlıǵınan dárek beriwi múmkin.juwmaqlandi. Bunnan tısqarı, qazaq [syrłas] tilindegi forma [syrłas-] < fe'lining tásirinen kelip shıqqan bolıwı múmkin.
[syr-ła-q-]- " sırlardı bir-birine ısenip tapsırıw"
sıyaqlı, mısalı,[III. 608, 452-betlar] hám [bet. 616, 594 (bis) ].
[-nyṇ] hám [-ny] qosımshaları qazaq tilindegi sıyaqlı [q],[k],[t],[s] den keyin [-tyṇ] hám [-ty] ga dissimilyatsiya etiledi.[-dyṇ] hám [-dy] den keyin [z],[l],[r] hám diftonglar -[aj],[au],[eü] hám basqalar.
45
Biraq,[m],[n] hám [ṇ] den keyin basqasha emlew kórinedi; tuslawshi [-nyṇ] de túp qosımshasın saqlap qaladı, lekin dissimilyatsiya arqalı qaratıwshı [-dy] ga iye boladı.[-m],[-n] yamasa [-ṇ] de tiykar sońǵınan keyin túp genitativ qosımshanıń [-nyṇ] saqlanıwı qosımshanıń juwmaqlawshı [-ṇ] tárepinen ózlestirilgen assimilyatsiya tásiriniń nátiyjesi bolıp tabıladı..
Bul túrdegi regressiv assimilyatsiya [-nan] hám [-nen] dagi ablativ qosımshasında da ushraydı - qarang infra, lekin keri jaǵdayda bul turkiy tillerde ádetde uchramaydigan forma.
Birdey assimilyatsiya hám dissimilyatsiya processleri Qazaq hám Ojratda ushraydı :35
[35. Aqırǵı orında [-z] dıń devoication Ojratda júz boladı : genitive of [qyz]- 'girl' ın Qaraqałpaq -[qyzdyṇ], Qazaq -[qyzdyṇ], Ojrat -[qysdyṇ]; qaraqalpaq, Qazaq -[qyzdy], Ojrat -[qysty], kópshiligilik Qaraqalpaq -[qyzłar], Qazaq -[qyzdar], Ojrat -[qystar]
Qazaq, násil
[bałanyṇ]- " balanıń" [b. 98, 13]
[kisinĭṇ]- " adamning" [b. 86, 6]
[tauduŋ]- " tog'dan" [b. 98, b. 2]
[qojduṇ]- 'qo'ylarning' [b. 242, 178]
[džyłqynyṇ]- 'toychoqdan' [b. 85, b 3-2]
[attyṇ]- 'otning' [s. 90, 1; 96, 25, 33; 241, 169]
[ałyptyṇ]- “qaharmannin’” [101, 3-bet]
[džałyyzdyṇ]- " jeke atqarıwshınin’" [b. 86, b. 4; 87, b. 1]
[qyrgyzdyṇ]- 'Qurg'uzdan' [s. 85, b. 6]
[ertĭstĭṇ]- " Irtish dáryasi" [s. 98, b. 2]
[batyrdyṇ]- " qaharmannin’" [b. 84]
[sījdyṇ]- 'sigirning' [s. 97, b. 14; 98, 16]
[aułduṇ]- " awıl" [s. 99, 3; 100, 1]
[qyzyṇnyṇ]- “seniń qızingdan” [s. 76, 41]
[so'zŭmnŭṇ]- 'so'zimning' [s. 76, 43]
[qanatymnyṇ]- 'qanotimdan' [s. 79, 33]
[saqałymnyṇ]- 'soqolimdan' [s. 108, 3; 109, 1]
[balamnyṇ]- " balamnin’" [b. 110, 3]
[małymnyṇ]- " meniń múlkimnen" [b. 110, 15]
[ko'zŭmnŭṇ]- 'menin’ kózim' [b. 518, 116]
[esimniṇ]- 'esimdan' < Arab - *['āṣym][s. 68, 34]
[džaryṇnyṇ]- " muhabbatın’nin’" [s. 584, 10]
[qyrymnyṇ]- " Qrim yarım atawınin’" [b. 122, 25; 130, 29]
sóz tiykarınıń juwmaqlawshı [-n] hám qosımshasınıń bas [-n] qosımshasın ápiwayılastırıw menen:[-nn-] > [-n-]:
[qanyṇ]- “xonnin’”
[bet. 63, b. 14, 12, 8; 64, 10, 12, 15; 65, 6, b. 10 ; 67, 14-17; 68, b. 7]
[kunuṇ]- " kúnniń" [b. 97, 6]
[zamanyṇ]- " zaman" [s. 63, 10]
[qatynyṇ]- 'ayolning', 'qatinnin’’' [s. 66, 17]
[qazanyṇ]- “sha’ynektin’” [b. 105, 13]
[degäniṇ]- 'so'zdan, sózdan' [b. 116, 15]
[duspanyṇ]- 'dushpannin’' < parsısha -[duqman] 'id',[s. 370, 7]
[bajanyṇ]- 'Bajan' - nominativ almasıq [b. 248, 175, 176, 178];
analogiya sebepli aralas sırtqı kórinisler:
[ǟlämdyṇ]- 'dunyanin’' < Arab * ['ālam][s. 428, 92]
[qyznyṇ]- “qızdıń” [s. 332, 12]
[qojnuṇ]- 'qo'ylardin' [s. 104, 1]
[üjnüṇ]- " úydin’" [s. 297, b. 6, 5]
[sunuṇ]- " suwdan" [s. 297, b. 3]
[omraunuṇ]- " tóstan" [b. 86, 5]
[kimdĭkĭ]- < [kim-niṇ-ki]- 'kimning, kimga tiyisli' [s. 236, 125]
46
[aq sary bīniṇ]- 'Aq Sary vī'dan [b. 94, b. 8]
lekin:[aq saṙy bīdiṇ][s. 98, b. 1; 99, 3]
[qosajnyṇ]- “Qosajdan” [s. 99, 14]
[manap qandyṇ]- “Manap Xonning” [s. 228, 59]
lekin:[manap qanyṇ][s. 228, 60]
ayıplawshı :
[bałany]- " bala" [b. 98, b. 7; 6/5]
[džyłqyny]- " tay" [b. 85, b. 5/4; 86, 1]
[qyzdy]- “qız” [s. 322, 16]
[qozy körpöştü]- 'Q. K.- nominativ pr. ' [s. 251, b. 6 ; 252, 7]
[sudŭ]- " suv" [s. 93, b. 6 ; 227, 46]
[bota qyz sułudu]- Bota Qyz Sułudu
< syłyg ​​+ arttırıw qosımshası - 'B. Q. S. ' - nominativ pr., [100, 10 -bet]
[qandy]- “xon” [b. 69, 15, 17]
[qozandiy]- “shaynek” [105, 1, 14-betler].
[ajtaryŋdy],[ajtpasyndy]- “ne deydi, ne demaydi” [s. 116, 14]
[bojŭṇdŭ]- 'qamating, qáwmeting' [b. 407, 22]
[Shynyṇdy]- " seniń haqıyqatin’" [s. 93, 19, 20]
[qyzyṇdy]- “seniń qızıń, seniń qızin’” [s. 408, 35]
[so'zŭṇdŭ]- 'sening sózin’' [s. 233, 193]
[atimni]- 'otim' [78-bet, b. 2]
[ökpȫmdǚ]- 'o'pkam' [b. 98, 7]
[qojŭmdŭ]- 'qo'ylarim' [s. 242, 177] hám basqalar.
Tártipke asırılmaǵan iyelik sepligi yamasa násil qosımshasına uqsatıw boyınsha aralas sırtqı kórinisler:
[ojuṇnŭ]- " seniń oyınıń, sportıng" [s. 407
[bojumnu]- " meniń qáddi-qáwmetim, qáwmetim" [b. 557, 181]
biraq bul sırtqı kórinisler kemnen-kem ushraydı. Ojratdan mısallar : Genitive, dissimilyatsiya menen:
[ärdĭṇ]-" adamning" [Proben. I. 172, b. 8]
[qonoqtuṇ]- “keshe qaladıganlarnin’” [b. 173, 14]
[jyłdyṇ]- " yil" [b. 173, b. 2]
[pīdiṇ]-'pī ning' < [beg]- 'rahbar' [b. 173, b. 1; 174, 25]
[tałajdyṇ]- " teńizden" [b. 175, 11; 175, b. 11]
[čärüdüṇ]-[čärü] < [čärig]- “áskerdan” [b. 176, b. 4, 3]
[tūduṇ]- " tawdıń" [b. 83, 815]
[suduṇ]- 'suvdan' [s. 83, 816]
[-n],[-m],[-ŋ] den keyin:
[ajtqanymnyṇ]- “sózimnen, aytqanimnan” [s. 75, 527]
[pałamnyṇ]- " balamning" [b. 89, 145; 101, 551, 554]
[ūłumnuṇ]- 'ulimnin’ [s. 89, 151; 90, 169]
[pojymnyṇ]- " denemnen, ózimnen" [b. 90, 171]
[adamnyṇ]- " adamnin’" [b. 99, 482; 172, b. 5; 174, 10]
[kämniṇ]- 'kimnin’? ' [s. 173, 5, 28]
[tonymnyṇ]- " terili kiyimimnen" [b. 177, 1-2]
[qajyṇnyṇ]- “qaynotadan” [b. 60, 28, 29]
[aṇnyṇ]- 'o'yin, kiyik góshi' [s. 65, 208, 209 ; 83, 817, 818]
[-n-] de ápiwayılastırıw menen:
[qānyṇ]- " xannin’"
[bet. 78, 640, 645; 94, 304, 325; 96, 384; 98, 432, 446 ; 100, 498, 531; 103, 602, 611, 620, 629 -631; 104, 643; 108, 780; 172 b. 4; 173, 3; 179, b. 11]
[jyłannyṇ]- " jilannin’" [b. 65, 74; 86, 48; 87, 63]
[öbögönüṇ]- “ǵarrı adamnin’” [b. 180, 11]
Järän Čäčänĭṇ -[järän čäčänĭṇ]- “J. C. dan” [b. 181, 1, b. 5]
aralas sırtqı kórinisler - Qara Qula Mattyrnyṇ -
[qara quła matyrnyṇ]- 'Q. Q. M. ' [s. 68, 298]
[pałamdyṇ]-'bolamnin’' [s. 85, 10]
[tajgandyṇ]- 'taz iytinin’' [s. 100, 499]
ayıplawshı :
[kižini]- " adam" -[b. 173, 1; 174, 22]
[täṇärĭnĭ]- “aspan, jánnet” [b. 177, b. 5]
[poroni]- " aq ot" [s. 23, 55]
[abaqajdy]- " áyel" [b. 174, b. 2; 175. 2]
47
[adymdy]- " meniń otim" [s. 174, 2]
[adyṇdy]- 'mening otim' [s. 174, 11]
[kižilärĭmdĭ]-“xalqim” [174, 23-betlar]
Järän Čäčändĭ -[järän čäčändĭ]- 'J. C. ' [s. 180, b. 3]
[qusqundu]- 'qarg'a' [s. 67. 268]
[qandy]- “xon” [b. 104, 645]
[jyłandy]- " ilon" [b. 86, 46 ; 91. 207]
[pałamdy]- " meniń balam" [s. 101, 557. 561; 10 69] hám basqalar.
Ápiwayı fonologik kózqarastan qaraǵanda, biz [-dan] hám [-den] de ablativ qosımshasında, sóz tiykarınıń aldınǵı dawıssız juwmaǵına ózlestiriliwi menen birge, genitativ menen birdey assimilyatsiyani tabamız.[-m],[-n],[-q] > [-nan] hám [-nen] qosımshası :
[baładan]- " baladan"
[qaładan]- 'qaladan, qala sırtında'
[taudan]- " taudan"
[ekeüden]- " ikkisidan, ekewinen"
[qysłaqtan]- " awıldan"
[qustan]- “qustan”
[birlikten]- “birlikten, birlespedan”
[qumnan]- " qumnan, shólden"
[bilimnen]- " bilim menen"
[kimnen]- " kimdan"
[Turkistonnan]- " Turkistondan"
[qapannan]- " ústki kiyimnen, artıqsha kiyimdan"
Orta Aziyada kiyinadigan,[xałat] < dep da ataladı
Arab [xyl'at]- " eń húrmetli lipas"
[kelgennen-soṇ]- " kelipn keyin"
[aṇnan]- " oyınnan, kiyik góshi"
[mennen]- " mennen"
[sennen]- " sizdan"
[onnan]- " Odan"
[munnan]- " bul zatdan"
[sonnan]- " ózinden";
sóylesiw tilinde ápiwayılastırıw bul jaǵdaylarda qaysı dárejede bar ekenin búydew múmkin emes; Qazaqta, hár qanday jaǵdayda, ol keń tarqalǵan, sebebi tómendegi mısallar kórsetedi:
Qazaq -[džałqydan]- “kúnlik jumısshıdan” [b. III. 171, 183]
[dünüödön]- " dúnyadan"
[dünüö] < Arab [dunjā][b. 428, 111-117]
Ałładan -[ałładan]- " Xudodan" [b. 430, b. 3]
[burungyudan]- “aldınǵı zamanlardan” [b. 430, b. 7]
[džołdan]- " joldan" [b. 365. 106]
[qardan]- “[dan] qordan” [b. 180, 489]
[džałyyzymnan]- " jalǵız mennen" [b. 166, 125]
[bałamnan]- “balamdan” [110, 4-bet]
[qyrymnan]- “Qrimdan” [130, 35-bet].
[ǟkämnän]- " otamdan" [s. 110, 11]
[qeqämnän]- " onamdan" [s. 243. 182]
[artyṇnan]- " sizdan keyin" [s. 243. 182]
[qujrugumnan]- “dumimdan” [s. 99. 4]
[öṇnön]- 'dan, aldın' [b. 393, 1]
[qoqannan]- “Qo'qondan” [s. 78, 3]
[burunnan-aq]- “sonıń menen birge aldıngidan” [b. 79. 15]
[ölgönnön]- 'o'limdan keyin' [b. 68, 24; 77, 1]
[qyqqannan]- " ketkennen keyin" [s. 78, 20]
[mennän]- " mennen" [s. 80, 46]
[sennän]- “sizdan” [108, 25-betlar]
tez-tez ápiwayılastırıw menen:
[ketkänän]- “ketkennen keyin” [s. 66, 16]
[teräsĭnän]- " onıń terisidan" [b. 67, 7]
[kötŭnön]- 'orqasidan, artınan' [b. 101, 8]
[sonan]- “Odan, usınıń menen, odan”
[bet. 67, 24, 27; 162, 6 ; 231, 80 hám passim]
[onan]- 'udan, ol erdan' [s. 332, 13; 568, 8 hám passim]
[munan]- “bulmannan, usınıń menen” [s. 568, 8 hám passim]
[astynan]- " tómenden" [s. 6
[üstǚnön]- 'yuqoridan' [s. 64, 4/5]
48
[üjṻon]- 'uydan, uydan sırtda' [s. 76, 39];
[saqałynan]- 'soqolidan' [s. 102, b. 6];
[soṇynan]- “keyin, keyin” [s. 163, b. 14; 225, 36]
[ałdynan]- " onıń aldında, aldında.... " [b. 104, 28; 222, b. 6 ; 300, 23]
analogiya sebepli aralas sırtqı kórinisler, mısalı :
[so'jlo'sko'ndo'n] ([soṇ]) 'muhokama, shártlesiwden keyin” [s. 167, 56]
[ałtyndan]- " altından" [b. 177, 391]
aldınǵı, 390 -bandda, tárepinen
[kumustän]- “gúmisdan”;
[qynydan]- " rasında, tuwrı" [s. 181, 533]
[bajłarlyṇdan]- “baylaringizdan [erkaklar]” [b. 423, 40].
Tap sol hádiyseler Ałtajda da ushraydı, tek bul erda Ablativ qosımshası aqırǵı jaǵdayda velar [-ṇ] ga iye:[-daṇ] yamasa [-däṇ]; Qaran’.[-tırnadaṇ]- 'krandan' [I, p. 195, b 1]
[tülküdäṇ]- 'tulkidan' [s. 196, 1]
[qystaṇ]- “qızdan” [s. 175, b. 2]
[adam änämnäṇ]- “ata-anamdan” [s. 183, b. 6]
[pojymnaṇ]- 'o'zimdan' [b. 77, 612]
[qānnaṇ]- “xondan” [b. 73, 459 ; 173, b. 1] hám passim;
[abaqajynaṇ]- “hayalidan” [b. 173, 25, 27]
[sümözṻnäṇ]- 'so'zi, máslaháti menen' [174, 7-bet]
[ičĭnäṇ]- 'tashqaridan..., den... ' [b. 176, 8]
[mänäṇ]- " mennen" [b. 60, 14]
[mynaṇ]- “Odan, odan” [b. 67, 275, 277]
[pudunaṇ]- " ayaǵıdan" [p. 104, 635]
[ūłünaṇ]- 'o'g'lidan' [s. 30, 12]
[tubṻnöṇ]- “onıń jurtınan, jerden” [b. 159, b. 3]
aralas sırtqı kórinisler:
[pałanaṇ]- " baladan" [p. 106, 701]
[qazandaṇ]- 'choynakdan' [s. 32, 95]
Ásirese, Ablativ [ūłduṇ]ga itibar beriń - " uldan" [s. 173, 8]!
Házirgina talqılaw etilgen birikpe dawıs ózgeriwi hádiyseleri kórip shıǵılıp atırǵan tillerdiń morfologiyası hám hal sintaksisi ushın úlken áhmiyetke iye. Biraq bul tarawda qazaq hám atap aytqanda, Sibir turkiy tillerinde qollanıw jaǵdayları jaqınnan úyrenilmaguncha, anıq bir juwmaqqa keliw múmkin emes. Sol orında men Qar hám qońsılas Shıǵıs tillerinde Genitiv hám Ablativ jaǵdaylardı qóllawda kóbirek yamasa kemrek dárejede júz bolıp atırǵan terbelislerdi aytmoqchiman. Qaraqalpaq, Qazaq hám Ojrat tillerinde bul birikpe dawıs ózgeriwi menen biz hár eki qosımsha da óz qosımshasına kóre bir-birinen parıqlanishi múmkinligine qaramastan, Genitiv hám Ablativ qosımshalardıń formaların qarıwtirishga dáslepki maǵlıwmatqa ıyelewimiz múmkin. vokalizm: genitiv -[-nyṇ] yamasa [-dyṇ], ablativ -[-dan] yamasa [-daṇ] hám [-nan] yamasa [-naṇ]. Ojrat [-daṇ] dıń aqırǵı velar [-ṇ] sózi, menimcha, Genitiv qosımshasına uqsap kórinedi, biraq Sibirning bir qansha turkiy tillerinde barlıq juwmaqlawshı [-n] dıń [-ŋ] ga ótiw tendentsiyası bar.gúzetilgen. 36
[36. Xałxa S. vładimirov ushın, op. si., § 201-213; Bu'rat S. Castrén ushın. versuch einer burjatischen Sprachlehre. § 27; bunnan tısqarı, Poppe. Prakticheskiy uchebnik mongolskogo razgovornogo yazyka. § 26]
49
Bul túrdegi aljasiwlar keyinirek morfologiya hám sintaksis ushın zárúrli bolıwı múmkin.
Basqa tárepden, sonı atap ótiw kerek, jaylasıw qosımshasınıń [-d] hesh qashan assimilyatsiya etińmeydi. Bul tillerde hal qosımshası aldından [-n] úshinshi shaxstıń tartım jalǵawında tez-tez ushraydı. Eger biz talqılaw etilgen processga kóre jaylasıw sózinde parallel qursak, nátiyje [-ynda] > *[-ynna] > *[-yna] boladı ; basqa sóz menen aytqanda, orınlas forması dativ menen qosılıp ketedi. Bang bul erda " qamawǵa alınǵan rawajlanıw" haqqında sóylewge ádetlengen edi. Bul, tuwrısıda, lokativ aymaqǵa keyinirek rawajlanıw múmkinshiligın esaptan tısqarı etpeydi. Eger biz bul jerde parallellik izlasak, olardı taǵı Sibir turkiy tillerinde - Qar jáne onıń arqa qońsılaslarında ushıratamız, bul jerde qosımsha sóz hám lokativning óz-ara almasınıwı júz boladı.
Sibilantlarning qosılıwı, sáykes keliwi regressiv yamasa bólek jaǵdaylarda óz-ara assimilyatsiyaga alıp keledi:
Dawıs toparı [džs-] > [-qq-]:
[yładž-syz] > [yłaqqyz]- “quralız”
[yładž] < arab -['ilādž] 'davo, qural';
[-džq-] > [-qq-]:
[yładž-qy] < [yładž-çy] > [yłaqqy] 'tabib, farmatsevt';
[-zq-] > [-qq-]:
[duz-qy] < [duz-čy] > [duqqu]- “duz-jumısshı”;
[kålxoz-qy] > [kålxoqqy]- 'kolxoz, jámáát aǵzası';
[-sq-] > [-qq-]:
[bas-qy] > [baqqy]- “baslıq”;
[qos-qy] < [qos-čy] > [qoqqy]-'shulgor, egislik, dıyxan'
Ózbek -[qoqčy];
[-zs-] > [ss-]:
[džaz-sa] > [džassa]- “qashan, eger jazsa”
[toz-sa] > [tossa]- 'qachon, biri shashılıp ketsa'; " qashan, eger ol [odamlarni, shańni] shashsa"
Orfografiyaǵa kelsek, jańa orfografiyanıń inauguratorlari etimologiyalıq orfografiyanı paydalı dep esaplasadı, mısalı :
[kǝlxozṣ'] = [kålxozqy],[basṣ'],[qosṣ'],['laçs'z] hám basqalar.
Qazaq tilindegi birdey ózgerislerge mısallar :
[taqqa] < [taž-qa] 'skurfy bosh' 37 -[III, 107, 16 -betlar; 241, 165-betlar; 242, 187-betlar]
[37. Gipokoristika. Bangga qarang. Erster turkolog. Qısqasha. Ungar. Jahrbücher. v.p. 47]
[iqqam] < [ič-säm]- “eger ichsam” -[b. 271, 31; 273, 2-betlar]
[džumuqqu] < [jumuq-čy]- “jumısshı” WB;
[qoqqy]- “shulgor, ekuvchi” [b. 230, 77]
[aqqa] < [ač-sa]- “ashsa” [ 65, 3-betlar]
[baqqy] hám [basqy] ekewi de WBda keltirilgen.
Óz-ara baylanıslısız dissimilyatsiya [tyqqan]- 'sichqoncha' < [čyčqan] de júz boladı, bul óz gezeginde [syč-qan] den qońsılas assimilyatsiya nátiyjesi bolıp tabıladı jáne bul dissimilyatsiya [č] daslep ámeldegi bolǵan waqıtta qashannan berli payda bolǵan bolıwı kerek, yaǵnıy, aldın [č] qazaq hám qaraqalpaq tillerinde [q] ga almastırılǵan. Bul jerde salıstırıń Qazaq -[tyqqan], Qazan -[tyčqan], Ujgur, Kāq.-[syčgan], Usmon -[syčan], Altaj, Teleut -[čyčqan], E. T.-[sačqan], Taranči -[saqqan]38
[38. Tap sonday tıǵız baylanıslı bolmaǵan dissimilyatsiya Tåqkänd qalası atında da kórinedi: Tāq-känd < Sogd. Čāč-kanth; Čāč arab orfografiyasında Qāq]
Bul sóz tabu ańlatpası bolıp tabıladı.
50
waqıtı -waqıtı menen [b-] ornında [p-] dıń baslanǵısh jaǵdayda payda bolıwı birdey buwınnıń aqırǵı fonemasi yamasa tómendegi buwınnıń baslanǵısh fonemasi dawıssız bolǵan jaǵdaylarda ajıralmas assimilyatsiya nátiyjesi bolıwı múmkin:
[putkul],[ptun]- 'butun, pútkil'
[pyqaq] < [byč-(g) aq]39 - “pıshaq”
[pyqqy] < [byč-qy]39- “kórgen”
[39.[-(g) aq] hám noodatiy [-qy] nominal ásbaptı payda etedi]
[patpan] < [batman]- sonıń menen birge qarang: Kāq., Orta Aziyada “vazn” retinde isletiledi, 1 orıs pudi = 16, 38 kg - 1 botman. Batman - erte alınǵan sóz < Īrān -[patmān].
[p] den [f] den ózlespe hám shet sózlerde talqılaw ushın tómende, qarız hám shet el sózlerge qarang.
Qosımshalar daǵı [-m] > [-p]
Dawıssız dawıslardan keyin qosımshalar daǵı [m][-p-] ga dissimilyatsiya etiledi:
[iqpejdi] < [ič-mäj-di]- " ol (bir) ichmaydi"
[patpagan] < [bat-má-gan]- " hayob bolmaǵan"
[men Maṇgyt-pan]- " Men Mangytman"
-[Maṇyyt] — qara -qalpaq hám qazaq qáwimleriniń atı ; tap sol qáwim atı pútkil Orta Aziyada, mo'g'ullarda da ushraydı. Qaraqalpaq dialektleriniń geyparaları, mısalı, Qara -O'zek dialektleri bul dawıstıń keyingi rawajlanıwın [-v-] ga kórsetedi:
[iqpejdi] > [iqvejdi]- “ol (bir) ichmaydi”
Tap sonday [ketben] sıyaqlı sırtqı kórinisler menen birge keledi
[ketpen] < [ketmän]- 'mattock'40
[40. Qaran’. Grammatika. Basqaq-Ułu. Baskakov.p. 10]
METATEZ
Metatez tómendegi jaǵdaylarda júz boladı :
[džarpaq]- " barg"
< [japraq] < [japyrygaq] aldınǵı formadan [jałbraq];41
[41. Qaran’. v. Bang. KSz. XvII bet. 123]
bul formanı [jał-by-r-ga-q], at - ptc den analiz qılıw múmkin. Perfect passive, ın [-q], from the iterative formation from [jał-by-]-'to stream' - ın the mane,[jal] sıyaqlı.
Keyinirek, ın
[torpaq]- " jer, shań"
< [topraq]- Kāq, Qoman, Čagataj, Usmon, Qyrymčaq, Qazaq = L'eb'ed'-tatar -[torboq]; aldınǵı [topurgaq] den;
[köpür]- “kópir”
< [köprük] < [köprüg]-Kāq, sonıń menen birge, aftidan, ın
[üjrok]- " úyrek"
basqa túsiniksiz sırtqı kórinisler dizimine qosılıwı kerek:
51
Qaran’. WB Qazaq -[ördök],
Qazan -tatar -[urdak],
Tūrały -[ǖrtäk],
Ałtaj -[örtök],
Qar -[örtäk] hám [ortök],
Sagaj, Qb., Qarač'aj -[ürtäk];
bul aqırǵı formaǵa salıstırǵanda Radloff [üräk] formasına belgi etedi, biraq bunday formanıń basqa dálilleri tabilǵan zatdı.[ürtäk] Qb ushın Castrén tárepinen eskertip ótilgen., lekin
Sojoṇ ushın -[üderäk] hám
Karagas ushın -[öderäk],
Qaraqalpaq [üjrok]
Turkpen [ȫrdek],
Usmon -[ordäk].[urak],
qaraqalpaq [üjrok]ga jaqınlaw bolǵan sırtqı kórinisler. Turkmende [ȫrdek], Usmon -[ördäk] bar. Radloffga málim bolǵan [üräk] biziń formasımız menen bawırlas baylanıslı bolıp tuyuladi.[üjrök] dagi [j] dawısın salıstırǵanda sońǵı payıtlarda [d] yamasa [ð] den rawajlanǵan dep esaplaw múmkin - qarang. Sojoṇ hám Karagas formaları, odan keyin [r].
Sóz degi dawıs ózgerisleri de tap sonday uǵımsız
[ürtüṇ]- " balta arqası"
Kuärik WB, lekin
Teleut -[ürüṇ],
Qar -[ürǖ]- verbitskiy. “Qaqpaq” sózinde metateza eki formadan birin qabıllawı múmkin:[qapqaq] yamasa [qaqpaq].
[qapqaq] yamasa [qaqpaq]- “qaqpaq”
Sózde buwınlı metateza ushraydı
[qusa-]- 'o'xshatmoq, uqsas bolıw'
sonıń menen birge, Qazaq, WB < [uqsa-] mısalı, Qazaq [Proben. III 265, 25, 26 -betlar] < [oxqa-];
qarang. tap sonday,
[uqpu] hám [qubu]- " sol"
hám [ački] hám [käči]- " eshki"
[l] SIPATI
Kópshilik turkiy tillerde bolǵanı sıyaqlı [l] dıń velar artikulyatsiyasi bar. [ł] velar sózlerde, palatal sózlerde bolsa nemis yamasa frantsuz tillerinde orta jaǵdayda aytıladı.
[42. Basqaq-Ulu.p. 18]
Ózbek tiliniń Iranlasqan sóylesimleri eki dawıstı parıqlamaydı, tek orta [l] dawısına iye. Radloff bunı Čagataj ushın tuwrı dep esapladı hám orta daǵı [l] den Taranchi ushın da paydalandı, Katanovning " Jańa Ujgur Eexts" bolsa [ł] hám [l] ni anıq ajıratıp turadı. Joqarıdaǵı esaptan tısqarılardan tısqarı, izertlew etilgen barlıq turkiy tiller, hátte Usmon tili de, oǵan kúshli shet el tásir kórsetkenine qaramay, bul farqni keltirip shıǵaradı. Il'minskiy [s. 14-15] de [l] guttural sózlerde [ž] yamasa [q] den aldınǵı jaǵdayda sapa tárepinen palatal [l'] ga jaqın keliwi hám [l'] sıyaqlı [l] ni transkripsiya etiwi aytıladı : mısalı,
Al'zan - tuwrı at,
[u'ža]- " olja, olja"
Mo'g'ul -[ołdža] yamasa [ołdžan] " id". Bunday aytılıwǵa tiykar [ž] hám [q] dawıslarınıń tábiyaatında jatadı, olar kakuminal emes, lekin awızdıń old bóleginde aytıladı - derlik ['ẑ] hám [ṧ] sıyaqlı. Sonday etip, tilge bul jaǵday tásir etedi hám velar [ł] nátiyje bermeydi. 43
[43. qarang. sonıń menen birge, Melioranskiy.p. 27. Esletpe 1]
52
Xałxa [ł] de,[č] yamasa [dž] den aldın bolǵanda, palatal [l'] ga jaqınlaw bolǵan [l] ga aylanadı ; [ḇoldž]- 'bo'ldi' < kórkem ádebiyatqa baylanıslı mo'g'ul [bołdžu] den [boł-]- 'bo'lish'. 44
[44. Basqa mısallar vladimircov op. clt., [§ 220.p. 364]
Qazaq tiliniń ayriqsha ózgesheligi [ł],[l] dıń dawıssız menen baslanǵan qosımshadan aldın tiykar yamasa ózektiń aqırı retinde waqıtı -waqıtı menen joǵalıp qalıwı, eger ol hal qosımshasın tashkil etpese. Bul da qaraqalpoq hám ózbek tiliniń qipchoq dialektlerine tán ózgeshelik bolıp tabıladı;45
[45. Menges.jay. qala, p. 190 tómengi]
biraq qaraqalpoq tilinde bul joǵalıp ketiw basqa tillerge qaraǵanda úzliksizlew júz boladı : mısalı,
den [qal-]- “qalıp qalıw”:
[qama] < [qal-ma],
[qasa] < [qal-sa],
[qagan] < [qal-gan],
[qap] < [qal-yp];
[al-] den - “olmoq”:
[agan] < [al-gan]
[ama] < [al-ma]
[asa] < [al-sa] hám basqalar ;
den [akel-]- “olmoq”:
[akegen] < [akel-gen]
[akesem] < [akel-sem]
[akemejdi] < [akel-mejdi]
[akemejtugun] < [akel-mejtugun];
den [bol-]- “bolıw”:
[bop] < [bol-lyp]
[bosam] < [ pal-sam]
[bomajtugun] < [ pal-majtugun]
[bomajan] < [bol-majan];
[qyl-] den “qılıw, qılıw”:
[qyp] < [qyl-yp]
[qysam] < [qyl-sam] hám basqalar.
[-p] dagi [ap],[kep],[bop],[qyp],[qap] tipidagi gerundlar Qazaq tilinde tez-tez ushraydı, basqa jaǵdaylarda bolsa [l] dıń joǵalıp ketiwi kemnen-kem gúzetiledi. Tap sonday,[-dym] hám taǵı basqalarda Jetilisken qosımshasınan aldın da, Case qosımshalarınan aldın da [-l] dıń joǵallıǵi haqqında hesh qanday dálil joq sıyaqlı.
[l] waqıtı -waqıtı menen qazaq tilinde tekǵana túbir-final yamasa tiykarǵı -final pozitsiyasida, bálki odan keyin dawıssız kelip de júdá tez-tez joǵaladı : qarang.[mukun] < [mulkun], qaratqich keliwigi birlik iye 3-shaxs - 'o'z múlki, múlki'
[mukun] < [mulkun],- 'o'z múlki, múlki'
< Arab -[mulk][Proben. III 266, 13-betlar]
WBda forma ámeldegi
[kimägän] < [kil-mägän]- “kelmegen ol (ol)”
Qazan -tatar hám Čayataj (?) ushın hám
[kimī] = [kilmī]-'u kelmeydi'
qazan -tatar hám Čayataj (?) ushın.
Bul sırtqı kórinisler anıq Qazon-Tatar formaları bolıp, ol jaǵdayda qısqarıw sebepli uzınlıǵı unamsız Házirgi Keleshekte anıq kórsetilgen; eń kóp [kimägän] ózbek tiliniń qipčaq sóylesiminen kelip shıqqan bolıwı múmkin. Usınıń sebepinen [l] dıń joǵalıp ketiwi Qazan -tatarlarda da waqıtı -waqıtı menen júz boladı. Xałxa tilindegi mánisles qosımshasınıń keyingi dawıssızınan aldın sóz hasası juwmaǵı retinde [ł],[l] dıń tap sonday waqıtı -waqıtı menen joǵalıp ketiwi ushın qarang. vładimircov, op. clt., [222-§, 364-365-betlar]
JARDEMSHIDE DAWISTI O’ZGERTIRIW [džat-]
Baslawshı [dž-] < [j-] járdemshi [džat-] < [jat-]- 'yotmoq' fe'lida tez-tez joǵaladı.
[-a] dagi gerund bul járdemshi menen qosılǵanda, ádetde unlilarning qısqarıwı júz boladı. Keyin biz kóbinese bunday sırtqı kórinislerdi tabamız
[qazyp-atyr]- " ol qazmoqda, ol qazmoqda"
53
[qaup atyr]- " ol asıqadı, otda asıqadi"
[arałap-atyr]- " ol ol jaqtan -berman minip yuradi"
[atyp-atyr]- " ol atıw menen band"
Qazaq tiline kelsek, «Proben»de bul haqqında hesh qanday dálil joq, eger bul hádiyse Il'minskiynin’ «Qısqasha grammatika»sida tez-tez belgilengen46
[46. op. qala, p. 12 tómengi]
54
VOKALIZM
GARMONIYA
Qaraqalpaqta da dawıslı uyqaslıq qazaq tilindegi sıyaqlı sharayatta júz boladı, yaǵnıy oǵan dıqqat penen ámel etiledi hám ulıwma nizamlıqlardıń azǵantay aynıwı ámeldegi bolıp, buǵan baylanıslı ózbek tiliniń Iraniylashgan sóylesimleri menen keskin parıq etedi. Onıń uzaq waqıt dawamında Iran tárepinen de siyasiy, de materiallıq tárepten kúshli tásir kórsetken Turkistondan uzaqta bolǵanlıǵı, qaraqalpaqning qazaq tilleri, Qubla Sibir hám Ałtaj tilleri menen ulıwma bolǵan taǵı bir ózgeshelikte ayqın kórinetuǵın boladı. Qaraqałpaqda [erin ündesligi] dep atalatuǵın vord labializatsiya yamasa labial-garmoniya.
Shaxs almasıqları awızsha yamasa nominal tıykarǵa qosılǵanda, olar unlilar muwapıqlıǵı nızamlarına muwapıq, tıykarǵa muwapıq túrde ózgertiriledi:
[erkaklar baraman]- " Men baraman"
[sen barasaṇ]- " sen bar, sen ketasan"
[biz baramys]- " biz baramız"
[men maṇyytpan]- 'Men manǵıtman'
[sen maṇyytsaṇ]- 'sen manǵıtsan' hám taǵı basqa.
[-menen] hám [-penen]- 'bilan' postpozitsiyasi aldınǵı sóz yamasa buwın sapasına kóre ózgermegen halda biriktiriladi:
[temir džol-menen]- " temir jol menen, temir jol menen"
[paraxot-penen]- " paroxod menen"
tap qazaq tilindegi sıyaqlı dawıslı garmoniyaga kóre ózgermeydi; tek waqıtı -waqıtı menen qısqartirilgan formada payda boladı
[-man]:[onuṇ minän]- " ol menen, ol menen"
[qyz minän]- “qız menen”
[qaryndasy minän]- " singlisi menen"
[altyn minän]- " altın menen"
[taraq-rän]- “taraq menen”
[bala minän]- " bala menen"
-[III 332, 28-betlar; 333, 3; 334, 3; 631, 3 b; 332, 13; 334, 6, 8]
Bul postpozitsiya zamanagóy orfografiyada ǵárezsiz sóz retinde jazılǵan bolsa kerek, sebebi dawıslı dawıs muwapıqlıǵınan aldınǵı at oǵan tásir etpeydi. Biraq Radloff ádetde onı ózgertiretuǵın otga qosadı.
Palatal qosımshalar tiykarınan tıykarǵa qosıladı
[äkel-]- “alıp keliw, alıp keliw”
[akemejmen]- " Men alıp kelmeyman"
[akesem]- " eger men alıp kelsem"
[akemejtugun]- " almaytuǵın, alıp kelmewi kerek bolǵan"
Guttural qosımshalar da ushraydı :[akelär]- házirgi-keleshek
55
[jigirma]- “jigirma” sońǵı buwın daǵı [-a]menen ózgermeytuǵın halda ushraydı – qaran’. bul tárepten qazaqtaǵı shártnama forması [džigirma], mısalı,[Proben. III 67, 5, 19 -20 -betlar]. Bang [džigirma][on] hám [otuz]menen fonologik birikpede rawajlanǵan dep shama menen oyladı.
Qashanda [a] qaraqalpaq tilinde bolsa, ol tatar, qazaq, ózbek, 1 tillerindegi [a]menen birdey bahaǵa iye.
[1. Menges. Drei Ozbekische Text. 145, 152, 172-173, 186 -betlar]
Taranči hám New-Ujgur - Arqa Turkiston, yaǵnıy,[o] hám [a] ortasında arqa domalaq [a-]dawıs, fonetikalıq tárepten [æ] retinde jazılǵan.
[2. Radloff. Fonetikalıq.p. x. B. 2]
Bul [æ] ulıwma turkiy [ä] ga sáykes keledi. Zamanagóy orfografiyada [a] tárepinen transkripsiya etilgen taǵı bir dawıs, mısalı, ózbek tilinde ushraytuǵın yarım palatal [a] dawısı bolıp tabıladı. Keyinirek baspa etiletuǵın Glossariyda talqılaw etiledi
Joqarıdaǵı dawıslardan tısqarı, frantsuzcha [e], nemischa [heer] sıyaqlı yarım jabıq [e] bar. Bul [e] zamanagóy orfografiyada [e] retinde de kóshirilgen. Ol ulıwma turkiy [e] ga sáykes keledi. Ayırım turkiy tiller [a],[e] hám [i] aralıǵinda ózgerip tursa, bul dawıs kóbirek jaǵdaylarda qaraqalpoq tilinde [e] formasında beriledi. Biraq, menen birge
[kej-]- “kiyinish” hám [kejim]- “kiyim”
[kij-] hám [kijim] sıyaqlı jaǵdaylar da tabılǵan.
Yarım palatal [a] jazıwı (a) tek shet el sózlerde ushraytuǵın [a-] yamasa [ä-] sapasına iye [a] unlini ańlatıw ushın isletiledi. Biraq bunday jaǵdaylarda ol tek birinshi buwında yamasa arqa, velar yamasa uvular buwındıń guttural dawıssızınan aldın kelip ekinshi buwında ushraydı. Mısallar :
[aj. nek]- " kóz áynek, kóz áynek"
[-ajn]- “kóz” hám parsısha kishreytiruvchi qosımsha [-ak]- orıssha ochki -[očki]- “kóz áynek” menen birdey qáliplesiw
[ägerde]- " eger sonday sonda da"
< Jeke [ägär] hám turkpen baylawsı [dä]
[zälel]- " jara, zálel"
[däpter]- “dápter”
[salemet] < [salom]- " sálem"
[äste-äste]- " az-azdan, az-azdan"
[hasen] < Arab -[hasan]- shaxs atı ;
[häkke]- 'magpie' < Arab -['akka]
[ämet] < Arab -[ahmad]- shaxs atı ;
[gälle]- 'poda, suruv' < parsısha [galla];
[hämme] 'shuningdek, tap sonday' < parsısha > [hama];
[džamijet]- “jámiyet” [sänem] < Arab [sanam]- jeke at;
[salmen] < Arab [salmon]- shaxs atı ;
[bähär]- “báhár” < parsısha -[bahar]
[qahärli]- " kúshli, qúdiretli"
56
< Arab -[qahr] qosımshası [-li]. Bul kórinis ayriqsha bolıp tabıladı, sebebi ol tek birinshi buwında ushraydı. Bunı onıń qollanılıwı velar yamasa uvular articulatsiyaning ishek tutılıwınan keyingi pozitsiyasi menen sheklengenligi menen anıqlama beriw kerek. Shamalarǵa kóre, qaraqalpaq bul dawıstı Iraniy tiller, mısalı, Tǡdžīk menen baylanısda bolǵanınan yamasa Turkiston qalası xalqı sóylewetuǵın Iraniy sóylesimnen, atap aytqanda, Buxarada -[buxǡrǡ], Xivada - alınǵan.[xiwǡ], yamasa Uragandž -[urgändž].
Bul gruppalar arasında bul dawıs tiykarınan [å] dep aytıladı, yaǵnıy anıq [a-] dawısına jaqınnan jaqınlashadi4
[4. Radloff. Fonetikalıq.p. Ix. A 1; Proben. I p. xvi. xvii]
bul dawıstıń sózdiń túrli buwınları ishinde sapa tárepinen parıqlanishi ele anıqlanbaǵan bolsa -de. Pátdan aldınǵı buwınlardıń orıssha [a] hárıbi, sonıń menen birge pátsiz [o] den rawajlanıp atırǵan [a] dawısı da [a]menen beriledi:
[kåmǖnis] < kommunist - “kommunist” dep aytıladı [kămmuníst]
Qosımsha mısallardı shet el sózler bóliminde tabıw múmkin.[sålemet] < Arab -[måmleket] < Arab tipidagi jaǵdaylardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, mudamı da payda boladı.
[mektep] < arabsha - 'maktab'
Birinshi buwın daǵı unlining sapası bul jerde palatal old artikulyatsiyaning tómendegi dawıssızı tárepinen ámelge asırılǵan kórinedi.
PROTEZ
Baslanǵısh unlilar [e-],[o-],[a-] qazaq tilinde bolǵanı sıyaqlı qaraqałpaq tilinde [ya'ni],[uo-] hám [üö-] komplekslerine sheshiledi:
[uon]- 'o'n' < [on];
[üöt-]- 'o'tib ketmek' < [öt-];
[üöṇkej]- " hámmesi, pútkil"
< [öṇkej], qarang. Ujgur -[öngi] Bngi 'id'.
Bul hádiyse jakut tilindegi sıyaqlı túp cho'ziq unlining bóliniwi hám Ťăvaq tilindegi sıyaqlı keyingi rawajlanıw nátiyjesi emes; Bunı protoslavyan tilinde ádetdegi sıyaqlı protezaning nátiyjesi retinde túsindiriw kerek, bunda [e],[l] dawısları baslanǵısh jaǵdayda [j-]-protezni qabıl etedi hám [' sıyaqlı unlilar. ],[u], itimal olardıń artikulyatsiyasida labial komponent,[v-]-protezga ıyelewi múmkin. Sonday etip,
[ieqike]- " eshki"
geyde [jeqike] formasında transkripsiya etiledi,
[ier]- " egar"
< [ēr] < [ägär] < [ä'är] < [äjär] < [äðär] retinde [jer]; tap sonday, tabamız
[vökö]- " ikki" hám
[vön]- " o'n"
[üöko] ushın - labiallashtirilgan hám [üön]- palatallashtirilgan,[eki] hám [on] den. 5
[5. Qazaq tilinde protezga tiyisli hesh qanday material ele baspa etilmegen - Polivanov [WB I. 1411-1414] de keltirilgen *[e-] > *[iä-] ushın mısallardı salıstırıń. Izvestiya Akademii Nauk SSSR. 1931. № 1.p. 106]; [Menges. op. clt., p. 189] Radlovga kóre. Proben. III p. XXv] *[e-] > [ie-] Arqa Qazaqiston dialektlerinde waqıtı -waqıtı menen ushraydı]
57
Y, I, 0 vA Ol ONLILARI
Daslep hám medial [u] hám [i][e] tárep sayalanadı,[u] dıń [o] tárep sayalanıwına parallel. Nadurıs baspadan shıǵarıw mısalları bul ózgeshelikti eń jaqsı kórsetedi:
[bete][beti] ushın - " onıń júzi, onıń júzi"
[besenqi][besinqi] ushın - " besinshi"
[Basqaq-Ulu.p. 29]
[bizde][bizdi] ushın ayıplawshı
[Grammatikada. 59 -§, 37-bet]
[seziṇ][siziṇ] gentive ushın - “sizdan”
[Grammatikada. 30 -bet]
[meneke][meniki] ushın - " maǵan tiyisli"
[Basqaq-Ulu.p. 40 -41]
Ele da kóp jaǵdaylar nadurıs baspadan shıǵarıw nátiyjesinde emes, bálki orfografiya daǵı boslıqlar nátiyjesi bolıp tabıladı. Bul, ásirese,[i] pátsiz orta buwın daǵı ornı nátiyjesinde [e] sapasına jaqınlasqan jaǵdaylarda gúzetiliwi kerek. 6.
[6. Qaran’. Il'minskiy. Batıs Qazaq. 6 -7-betlar; Radloff. Proben. III.p. XXv]
Tap sonday uǵımsızlıqtıń nátiyjesi Qazan orfografiyasında da ayqın kórinip turıptı, ol jaǵdayda Radloff tárepinen [ị] retinde berilgen [e] reńin alǵan hár bir[i] endi [e]-[ị] = [ menen transkripsiya etiledi. e].
[u] dıń [o] ga salıstırǵanda xiralashishi menen eki unlini parıqlawda tábiy sezilerli uǵımsızlıq payda boldı.
[kütå]- " júdá"
- ele etimologiyasi anıqlanbaǵan sóz - Qaraqalpaq ádebiyatınıń aldınǵı jıllıq sanında, yaǵnıy 1932 yamasa 1933-jıllarda mudamı [kötå] formasında jazılǵan.[o] > [u] tapildi. Qazanda bul ózgeris qashannan berli úzliksiz. Orta Aziya turkiy tillerinde rawajlanıw basqıshında bolıp, batıs hám Arqa gruppalarda kemnen-kem ushraydı :
[ura]- " tereń, tesik" < [ora],
[kul]- 'ko'l' < [ko'l]
[Basqaq-Ulu.p. 14-15]
[kümek]- “óz-ara miynet járdemi” < [kömäk]
[uqsas]- 'o'xshash, uqsas' < [oqsas] da
[qusa-] < [oqsa-]- 'o'xshash, uqsas bolıw'
[bujunqa]- " jaqın, birge" < [bojunča]
[Basqaq-Ulu.p. 29]
KISHAYTIRILIP BAJA
Dawıslı azayıwı tómendegilerde ushraydı :[byłaj] < [bułaj] < [bu-ła-ju]-[ołaj],[sołaj] 'id. ' hám [yłajyq] < [ołaj- den ayrıqsha túrde 'bunday etip atır' oq] < [o-ła-ju-oq]- 'shunday etip atır'
[7. Qaran’. Bogorodickij. vedenie. 27, 37-38-betlar]
58
ONLI UZINLIQ
tan tısqarı
[az]- " az, oz"
Turkmen [āð] < [az] tásiri nátiyjesinde uzınlıq tek [ī],[ū] hám [ǖ] unlilarida ushraydı. Ádetde orıs tilinen tısqarı túp cho'ziq unlilarni ańlatiwshı shet el sózlerde ushraydı. 8
[8. Tómendegi mısallarǵa qaran’, shet el sózler bóliminde]
Túpkilikliat yamasa qısqarıw nátiyjesi bolǵan uzınlıqtı ańlatiwshı buwınlar ensepsga aynalǵan :
[ier]- " egar"
< [ǟr] < [ägär] < [ä'är] < [äðär]- Kāq,
[sen-]- " quwanıw"
< [sēn-] < [sev-ın-],
[qurt-] < [qūrt-] < [qogurt-],
[qog-] baslawshısı - WB: Čayataj, Usmon yamasa
[qov-]- WB: Usmon = [qoḡ-]- WB: Sagaj, Qb., Qypčaq, L'eb'ed'-tatars - 'haydash, quwıp shıǵıw'
[uru] < [ūru] < [oyry],[ogru]- 'o'g'ri'
[uł] < [ūł] < [oguł]- 'o'g'il';
Qazaq sóz dizbegin salıstırıń :[ysta-] yamasa [ūsta-] < [ūqła-]
< [avyč-ła-] = Usmon -[avudž-ła-]- “qolǵa olmoq, qol menen ustaw”
[Proben. III 67, 12-betlar; 253, 12; 325, 32-33]
[uru]- " o'g'ri" [s. 328, 17]
[ul] < [ogul]- 'o'g'il' [s. 68, 22; 322]
[urłat-] < [ogur-ła-t-]- 'smb'ga ıyelew. urlaw, urlaw” [b. 324, 30]
[džayyyn]- qaratqich iye 3-shaxs < [jaṇaq-yn]- 'uning yonog'i' [s. 274, 3]
[er]- " egar" [s. 330, 6]
Haqıyqıy uzınlıq mısalında tabılǵan
[īs]- “iyis, hid”
salıstırıń WB Qazaq -[īs]- 'bug', kómir gazi'
Bul eki sózde tiykarı bir-birinen parıq etetuǵın eki yamasa ush sózdiń mánisleri uyqas kelgenmi, degen soraw tuwıladı. Olardıń variantları " Wörterbuch" de tómendegi sırtqı kórinislerde tabılǵan :
[bu],[bu];
[jyt],[jit],[ī];
[ȳs],[ys],[īs];
Ujgurda [jyð] bar,
hám Jakutda [ȳs] bar
Olardıń óz-ara munasábeti hám etimologiyasi ele da túsintiriliwi kerek. Sózde uzınlıqtıń bar ekenligi
[īt]- " it"
da itibarǵa alıw kerek:
Turkpen -[bu],
Ťăvaq -[jytă]-[jyD']
Zamanagóy Ujgur, qalası
Kāqgar, Jarringga kóre -[iqt]. 9
[9. Házirgi Ujgur hám Ťăvaq prototurkiy uzınlıq kórsetkishlerin beredi; «Einige Bemerkungen zur vergleichenden Grammatik des Türkmenischen» Archiv Orientální kitabındaǵı [iqt] < * [īt] dıń Zamanagóy Ujgur ózgeriwi haqqındaǵı túsindiriwimdi de salıstırıń. XI p. 16]
Qaraqałpaq orfografiyasında cho'ziq [i-] hám [u-] unlilar ózgermeytuǵın túrde diftonglar menen kórsetiledi:[j],[ij],[uv] hám [yv], yaǵnıy [ǖ] ushın [üv].
Úmitleniw kerek, bul usıl turaqlı bolmaydı, sebebi ol pútkilley shalǵıtuvchi bolıp tabıladı. 10
[10. Il'minskiy da bul usılǵa ámel etedi. Biraq, onıń birdey qos unlilar cho'ziq unlilar retinde aytılıw etiliwi kerekligini aytqan sózlerine qaran’ (8-bet). Radloff Proben menen salıstırıń. III p. XXvI]
59
Men qaraqalpaq tilinde cho'ziq dawıslı menen aytılatuǵın [īt]- “it” sózin esitkenim ushın onı bul jerde uzınlıq astında kirgizdim.
Biraq, bunday jaǵdaylarda, jabıq túbir buwınlardıń [i] yamasa dawıslı seslerdiń [o-],[e-] hám [ö-] diftonglanishida bizge qashannan berli tanıs bolǵan hádiyseni kóriw múmkin. Qazaqtaǵı baslanǵısh pozitsiyasi. Bunday jaǵdaylarda bólek tillerde diftong hám cho'ziq unlining qollanılıwı parıq etedi.[īt] < *[ijt], *[iit] jaǵdayında : uzınlıq tiykarınan tómendegi ámeldegi sıyaqlı ekilemshi diftongizatsiya nátiyjesinde payda bolǵanǵa uqsaydı.
[tī-] < [tij-] < [teg-]- 'yetib keliw, jetip keliw'
hám [sū] < [suw]
< [sub] yamasa [sub]- 'suv', eger tariyxan aqırǵı eki sózdiń kelip shıǵıwı pútkilley basqasha bolsa -de.
Bul teris process - cho'ziq unlilardan diftonglarnin’ rawajlanıwı - bizge turkmen tilinen hám ózbek tiliniń Qara Bułaq hám Īqan tillerinde turkmenlashgan sóylesimlerinen málim, bul erda Turkpen [ȳ] > [yj]:
Proto-Turk - *[qȳz]- 'qiz' >
Jakut -[kȳs],
Turkpen -[ġȳð] > [ġyjð], 11
[11. Qaran’. Polivanov. Doklady Academii Nauk. 1927. b. 153.[ġ] dıń Polivanov tárepinen kórsetilgenligi sebepli shıńǵırsız [q] ga sáykes keletuǵın shıńǵırlaytuǵın tereń-guttural okklyuziv. Bul sońǵı ulıwma turkiy dawıs turkpen tilinde baslanǵısh ornında [ġ-] bolıp kelgen. Turkpen tilindegi cho'ziq unlilarning diftonglanishi haqqında “Archiv Orientalní” jurnalındaǵı maqalamni salıstırıń. XI p. 15-16]
yamasa : turkpen -[gǖč] > [gǖjč]- “kúsh”
= Jakut -[kǖs],
< Proto-Turk -*[kǖč]
[džīdek] de - 'berry' [ī] qısqarıw nátiyjesi bolıp kórinedi, < [džigdä-k]- kishreytiruvchi.[džigdä] forması Taranči hám Modern Ujgur tillerinde de ushraydı ;12
[12. Menges-Katanov.p. 1276 (106 ) ]
Mahmud al-Qashg'ariyda [bar jigda] bar. Itimal,[džīdek] dagi cho'ziq dawıslı [tī-] < [teg-] ga sebep bolǵan sharayatlarda payda bolǵan bolıwı múmkin. WB Qazaqda [džusan] bar, lekin [ū] qısqarıw uzınlıǵına iye, bunı Usmon [javqan] 'id. ', Čagataj - (vá.) [jauqan]- 'issop' (WB) tastıyıqlaydı.
[13. Labiyal uyqaslıq ushın da, labiy tartısıw ushın da qaraqalpaq termini " erin ündesligi" - " erin-sounding" technicus qollanılǵan]
LABIAL GARMONIYA HA’M LABIAL ATTRAKSIYASI
Qaraqałpaq «Grammatīke»[§ 4, 2, p. 7] sózdiń birinshi buwınında erin unlisi kelip, ekinshi buwında sózsiz sózsiz erin unlisi keliwi kerekligi haqqında gáp baradı. Bul qaǵıyda tekǵana ayqınlıqqa iye emes, bálki ol labli unlining jáne de keńlew tásirin talqılaw etpeydi.
60
Qaraqalpaq ta, qazaqta da labial uyqaslıq, da erindi tartıw menen ajralıp turadı. 13
[13. Labiyal uyqaslıq ushın da, labiy tartısıw ushın da qaraqalpaq termini " erin ündesligi" - " erin-sounding" technicus qollanılǵan]
Labial uyqaslıq qosımshalı variantlarda júz boladı
[y] → [u],
[y] → [o],
[e] → [ö],
[i] → [ü]
tek erin variantları,[u],[ü],[ö] labli unlini óz ishine alǵan buwınnan aldın kelip payda boladı. Bul, mısalı, Osmanlı, Ojrat hám basqa turkiy tillerde zárúrli princip bolsa, ózbek tilinde kóshpelinchi qáwimlerdiń dialektları menen shegaralanǵan ; qala xalqı hám yarım otırıqshı xalıq bul qaǵıyda menen tanıw emes.
Labial tartıw, kerisinshe, aldınǵı buwında labli dawıslı bolsa,[a] hám [ä] qosımshaları unlilarida payda bolatuǵın ózgeriw bolıp tabıladı. Bul labial tartısıw [a] hám [ä] dıń [o] hám [ö] ga ózgeriwine alıp keledi. Qoraqalpaq hám qazaq tillerinde erin tartısıw tásiri tek aldınǵı buwın unlilari menen shegaralanǵan bolsa, ayriqsha - Ojrat, Teleut hám basqalar tillerinde bul tartısıw arqa artikulyatsiya unlilariga qashannan berli tásir etedi; lekin ol aldınǵı buwındıń [o] den keyingi pozitsiyasi menen sheklengen.
Labial tartısıw hádiysesi qaraqalpaqtıń qazaq tiline bawırlas jaqınlıǵın shama etedi. Sonday eken, Qaraqałpaqni Batıs erinlerdi tartıwdıń eń kóp posti dep esaplaw múmkin, onıń orayı Ałtaj toparında jaylasqan. Ałtajning shıǵısında ol kemnen-kem ushraydı, tek labial uyqaslıqqa iye Sagajda kemnen-kem ushraydı hám arqa-shıǵısiy gruppada ulıwma joq. Ałtajdan batısda, Qazaq hám Qyryyzda pútkilley úzliksiz. Qazaq hám qirqiz tilleriniń tásirinen bolsa kerek, Taranchi hám Zamanagóy Ujgur tillerinde ushraydı, lekin ózbek, turkpen,
[14. Göklen hám Tekke dialektları bunnan tısqarı ; qaran’. Archiv Orientalní-dagi maqalam. XI. 14, 23-25-betlar]
hám Usmon15
[15. Aydin wálayatındaǵı bir qansha (qaysı?!) Usmon dialektlerinde de ushraydı. Biraq izertlew ushın material jetispiyatir]
Labial tartısıw. hesh qashan turkiy tiller menen shegaralanbaydi; ol mo'g'ul tilinde, atap aytqanda, Xałxa16 da da zárúrli ózgeshelik bolıp tabıladı
[16. vladimircov. op. ctt., §§ 153, 166 -169 ; 289, 311-betlar]
hám Bu'rat, 17
[17. Castren. versuch etner burjätischen Sprachlehre. § 16 -bet. 4]
ekewi de labiy tartısıw tásirinde bolǵan turkiy tillerge qońsılas. 18
[18. Labial tartısıw IEda da ushraydı : grek tilinde quramında [y] yamasa [sio] bolǵan buwın aldındaǵı pozitsiyadagi [ar] hám [al] dawıs gruppaları [or] hám [Ol] ga aylanadı. H. Hirt Handbuch der griechischen Laut- und Formen-lehre. 2-baspa.p. 107. KZda J. Shmidtga tıykarlanıp. XXXII.p. 376. bólekan basqasha Schwyzer. Griechischc Grammatik.p. 343, 362. Bul faktlar assimilyatsiya baǵdarına tolıq sáykes keledi: turkiy tillerde progressiv assimilyatsiya húkimran bolsa, kópshilik IE tillerinde regressiv assimilyatsiya qaǵıydasi].
61

Qaraqalpaq tilinde erin buwınınan keyin bir neshe qosımshalar kelip, tek birinshi unliga erin muwapıqlıǵı yamasa erin tartısıwı tásir etedi, bul tárepten qazaq, ałtaj, Qar tillerinde júz bergen ózgerislerge keri:19

[19. Tap sol qaǵıyda turkpen tilinde de qollanıladı, bunnan tısqarı, tolıq juwmaqlawshı jaǵdayda [u] hám [ü] den úzil-kesil túrde qochadi. qarang. Archiv Orientalní jurnalında keltirilgen maqala. XI p. 24]
[džuvunyp] < [juv-un-up]- " ózin juwıw"
[üjumis]- " biziń úyimiz"
[üjüṇis]- " úyingiz"
[üjümniṇ]- " meniń úyimdan"
[üjüṇniṇ]- " úyingizdan"
[üjümdi] qaratıwshı - “meniń úyim”
[üjüṇdi] tolıqlawısh - “seniń úying”
[bołatugunłygyn] qaratqich, iye 3-shaxs - 'bo'lishi kerek, zárúriyati'
[kördüṇ-be? ]- 'ko'rdingizmi? ';
[üjdü] qaratıwshı - “uy”.
[üjü] iye 3-shaxs - “onıń úyi, onıń úyi”
[özü]- 'uning ózi, onıń ózi';
genitivda
[üjdiṇ] ornına [üjdüṇ] keliwi múmkin - “úyding”;
[öskon]- " ósińki"
[tüskön]- 'yiqilgan' [köqkön]- 'aylanib júrgen - no-made'
[kollör]- " kól"
[ölg'ön]- " ólgen"
[köldö]- " ko'lda"
[kölgö]- " ko'lga"
[bölök]- " keri jaǵdayda"
[tüsö-ałmady]- “otdan tusha almadı, yiqilmadi”;
[ötödi]- " ol ótip ketedi"
[söjlöjmen]- " Men gápiraman"
[söjlöjseṇ]- " siz gápiryapsiz"
[džūrŏseṇ]- 'bording, sen yashaysan' 'yashaysan'
[kunnöri]- " onıń kúnleri, kúnleri"
[körömis]- " biz kóremiz"
[džüromis]- " biz jasaymız, baramız"
[körojik]- " kóreylik"
[ötköredi] hám [ötköredi]- " ol ótiwge ruxsat beredi"
[köllördiṇ]- " kól"
[köllörinde]- " óz kólida, onıń kólida, kólida"
[öspöjdi]- " o'smaydi" [ömböjdi]- " kótermeydi"
[düzötti]- " tegislewdi, tegislewdi"
[kötörip]- " kóteriw, kóteriw"
[tüspögen]- " yiqilib tushmagan"
[özlöri]- " ózleri"
[gürosemis]- " biz urıs etemiz" [üjrönedi]- " ol úyrenedi"
[düzötedi]- salıstırıw -[ötkörödi]- 'u ótiwge ruxsat beredi' 'u tegislaydi'
Labial uyqaslıq hám labial tartısıw dinamikasındaǵı bunday terbelislerden tısqarı, bul hádiysediń nátiyjeleri kórinbeytuǵın jaǵdaylar tez-tez ushraydı :
[tömöndegi] sıyaqlı ushraydı
[tömendegi]- " joqarıda, bálentda"
[körsetemis]- " biz kórsetemiz"
[korunedi]- " ol payda boladı, payda boladı"
[korumbejdi]- " ol kórinbeydi, kórinbeydi"
[tötöledi]- " ol tawıqlardı tötö shaqıradi"
[ulken]- " ullı, úlken"
[tüje]- " tuye"
[küṇge]- " kunge shekem"
[künde]- " kúnida"
[ötken]- " ótip ketti"
[buruṇy]- " ketken, ótken"
[ösedi]- " ol ósedi, ol ósedi, ósedi"
[önedi]- " ol kóteriledi"
[özgeredi]- " ol ózgeredi"
[sözlerdiṇ]- " sózlerdan"
[közge]- " kózge"
[törteü]- " tórt (birge) ",
[ödžek]- " daw, jánjel"
[ösek]- 'g'iybat, dóhmet'
[köjlek]- " kóylek"
[körre]- " qozı teri"
[bölek]- " basqa, basqasha"
[bögötler]- " bógetler, shlyuzlar"
62
[ötegen]- jeke at,
[ötep]- jeke at,
[süjemis]- " biz sevamiz"
[turyyzbaq]- “ereksiya”
[uryyzbaq]- “ıssılıqtı keltirip shıǵarıwshı háreket”
Tómendegi mısallar arqa unlilarni óz ishine alǵan sózlerde labial tartısıwdıń joq ekenligin kórsetedi:
[bołady]- " ol bar, ol boladı"
[turadi]- " ol turıptı"
[bolgan]- “bolıp qalǵan” hám taǵı basqa.
Ojratda bolsa arqa unlidan keyin payda bolǵan jaǵdayda erinler tartılıwı baqlanbaydı20.
[20. Polivanovning pikrine qaraǵanda, erin unlisi qosımsha daǵı dawıslı sesler izbe-izliginiń ádetiy qálipine kóre, tek sóz tiykarınıń aqırǵı unlisi [u] yamasa [ü] bolǵan jaǵdaylardaǵana ushraydı.. Bul teoriyanı qollap-quwatlaw ushın onıń " Tekstleri" dagi tómendegi sózler mısal bóle aladı :
[üöziniṇ]- " onıń ózinden" [p. 15]
[üöliniṇ]- “ólikning” [bis, 16]
Sıyaqlı sırtqı kórinisler
[üölüp]-" ólgen"
álbette, júz bolıwı múmkin, deydi ol hám [üöliniṇ][üölünüṇ] ornın basıwı múmkin. Men bul túrdegi basqa mısallardı onıń tekstlerinde tapaman :
[güzotéjin]- 1-shaxs birlik buyrıq - 'ehtirom menen sálem bersam, sıylasıq kórsetey [b. 15],
[džurgönde]- 'bormoqda' [16-bet]
óz mısallarimdagi sıyaqlı fonetikalıq ózgerislerdi kórsetiw]
Qazaq mısalları : Labial tartısıw tek palatal dawıslı - old artikulyatsiya unlisi bolǵan sózlerde ushraydı. «Proben» jildidan bir yamasa eki bet. III, bul pikirdi túsindiriw ushın xızmet etedi:
[bołsa]- " eger ol bolsa, ol boladı, ol boladı" [b. 66, 3];
[bołmady]- " ol bo'lmadi" [b. 66, 21, 23];
[sudan]- " suwdan, suwdan" [s. 65, 6];
[turarmyn]- " Men turaman" [s. 66, 5];
[boł'ałmas]- " ol bola almaydı" [b. 66, 26];
[bołgan]- “bolǵan, bolıw” [b. 63, 1; 68, 6, 28, 29, 33, 34];
[tūganda]- " tuwılgan" [s. 65, 25];
[qojgan]- “qoyıw” [b. 67, 7];
[tur'ałmajdy]- “ol turolmaydi” [s. 67, 28];
[tozgan]- “tarqalǵan” [s. 68, 11];
[bołmady]- " ol bo'lmadi" [b. 68, 24];
lekin:
[ötsöm]- " eger men ótip ketsam";
[ötömün]- " Men ótip ketyapman" [bet. 66, 3];
[ötölmösöm]- " eger oǵada almasam" [b. 66, 4];
[ötpösö]- " eger ol ótip ketpese" [b. 66, 7];
[kundördö]- " kúnlerde" [b. 67, 6, 13]
[džununö] dative - " onıń junine" [b. 67, 11];
[körŭnböjŭk]- " biz payda bolıwdı, kórinisti qálemeymiz" [b. 67, 10];
[kötorsö]- " eger ol kóterse" [b. 68, 1-2];
[körŭṇdör]- “mine!” [b. 68, 6];
[öltürŭṇdör]- 'o'l bolıp tabıladı!' [b. 68, 8-9];
[ölgönnön]- " ólgennen keyin" [b. 68, 24];
[törölördŭṇ]- " knyazlar" [b. 68, 28];
[džürogŭnön]- " júreginen" [b. 69, 7];
[köqkönqö]- " bir kisi aylanıp júrgen sıyaqlı - kóshpelinshilar" [b. 69, 4]
Birpara betlerde mudamı birdey qaǵıydalar qollanıladı :
[ötpöjdŭ]- 'o'tmaydi' [104, 6 -bet];
[toṇgan]- “mazlatılǵan” [104, 9 -betlar]
[muzdady]- “muz boldı” [104, 13-bet].
[toṇgan]- “mazlatılǵan” [104, 32-betlar]
[boyyanda]- “bolıw” [105, 17-18-betlar],
[džurgön]- " ketken" [b. 105, 20];
[tüskon]- “yiqilib” [105, 29, 30 -betlar];
[džołda]- " jolda";
63
[džołdasym]- " meniń sayaxat joldasim" [b. 106, 19];
[öskon]- 'o'sgan' [b. 106, 23];
[tołgan]- “tolǵan” [106, 24-betlar]
[kötör]- buyrıq, 'ko'taring! ';
[kötördŭ]- “ol kóterdi” [106, 35, 36 -betlar]
[söjlöptŭ]- “ol gápirgan edi” [106-bet, 38-bet];
[qojgan]- “qoyıp, qo'y” [b. 107, 3];
[t'sundö körgön]- 'tushida kórgen, onıń tushida' [107, 6 -bet];
[tojga]- 'to'yga, bayramga'[107, 9, 11-betlar];
[bo'qtady]- 'ta'nadi, haqarat etdi' [b. 107, 14, 18];
[bo'qtama]- 'haqorat etpeń, so'kmang' [b. 107, 3];
[džorga at]- “an ambler - ot” [b. 107, 23];
[türö-gel] < [tura-kel] 'tur! ' [107, 29, 30 -betlar];
[boład'ekän]- 'u itimal, sonday bolıwı kerek' [b. 108, 28];
[bołsa]- " eger ol bolsa, ol boladı, ol boladı" [b. 109, 3];
[bołganyn]- qaratqich iye 3-shaxs, 'uning bolıwı, bar ekenligi' [s. 109, 6];
[üjgö]- dativ, “uyge”[109, 20 -bet];
[džügöndŭ]- qaratqich, “jılaw”;
[džügöndöjdŭ]- " ol jılawlaydi" [b. 111, 34]
[bołady]- " ol boladı" [b. 111, 35, 37, 39, 41];
[džürogŭ]- " onıń júregi" [b. 112, 1];
[korunömö]- 'u payda bola ma? ' [112, 15-bet];
[to'qtaganda]-'to'xtagandan keyin (tasıwda ) ' [s. 113, 9_10];
[üjdön] ablativ - 'uydan sırtda'[s. 114, 14];
[ojłaganyṇdy] tuslovchi iyelik 2-shaxs - 'nima dep oyladıń, seniń, seniń pikiring' [s. 117, 15]
Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, Ojratdagi labial attraktsion qashannan berli rawajlanǵan, biraq [u] den keyin ele payda bolmaydı :
Qān Püdäj äki Mōs-pyła jūłaqqan, 'Qān Püdäj eki Mōs menen urıs qılıw' epik qosıǵınan mısallar, Radloffs " Proben" de [I p. 22],
[öbögön]- “er adam, chol” [b. 1];
[jūłap-ölödǚm]- " Men jangda o'laman" [b. 4];
[ködörö]- " kóteriw" [p. 10];
[toqpoqtop-turarda]- “zarbali zarbalar menen bánt ekan” [b. 12];
[sojordo]- “kiyimdi yechayotganda, terini yechayotganda” [s. 29];
[połzoṇ]- 'agar siz bolsangiz' [p. 30];
[ojtto]- “keyin” [18, 23, 33-betlar];
[öqtöp]- " jamanlıq, ósh alıw" [b. 41];
[poromdy]- qaratıwshı “boz otim” [b. 44];
[ujłap]- 'yig'lash' [p. 48];
[ūłčaq]- " kishi ul" [s. 38];
[uga-gälä]- “esitiw, túsiniw” [b. 38];
[soqpos]- “urmaydi” [s. 59];
[ölöṇ]- 'o't' [b. 64, 65];
[pödünö]- 'bedana' [p. 65];
[pügültpöj]- 'yorilishsiz' [p. 65];
[tögǚlböj]-'to'kilmasdan' [p. 66];
[jorgo-była]- " ambler menen" [p. 66];
[tüṇöj]- 'hatto uyqas, teń' [s. 76, 78];
[körzö]- " kórse" [p. 81];
[połzo]- " eger ol bolsa" [p. 98];
[połor]- " ol boladı" [p. 90, 91];
[jürgön]- “kelip kelgen” [b. 93];
[küröžöjn] 1-birlik, buyrıq,- 'Men urıs qılajaqman, urıs qilayiq' [b. 98];
[jūnadyp-ałdy]- 'yig'di, yig'di' [b. 132];
Izolyatsiya etilgen labial tartısıw buzılıwları :
[öltürä]- 'o'ldirish' [b. 9];
[kürötǚlär]- " olar urıs qılıwdi" [b. 25];
[tuṇäj][p. 83].
Tardanoq dástanınan mısallar, «Proben»[I, p. 26]:
[ujuqtap]- “uyqu” [b. 14];
[ölöṇ]- 'o't' [b. 12, 17, 20, 23];
[pūłap-sałdy]- " ol tez baylanısqan" [p. 32];
[oro]- " joqarıǵa, joqarıǵa" [p. 47];
[unčuqpas]- " olar sóylemeydilar" [b. 61]
64
[turałdy]- 'u turdi' < [tura-ałdy] yamasa [tura-galdy] < [tura-qaldy] yamasa [tura-keldi]?,[b. 62];
[orunga]-'joyga' [s. 62];
[połčoq]- " dumaloq" [p. 64];
[tołonyp]- 'dumalash' [p. 64];
[ujła-bärdi]- " ol yig'lay basladı, ol yig'lay basladı" [b. 69];
[körǚnmös]- " ol kórinbeydi, ol kórinbes" [b. 87];
Ałtajn Sajn Sálem Sagadan [I p. 10]:[qursaq]- “as qazan” [b. 5];
[jürolo]- 'yurish, barıw' [p. 8];
[połgon]- “aylanıp qalǵan” [p. 2];
[połor]- " ol bolıp atır" [p. 4];
[ujłady]- " ol jıladı" [b. 24];
[ujuqtap]- “uyqu” [b. 25];
[juk-tonörgö]- 'o'ziga júk alıw ushın' [b. 22];
[juktönǚp]- “ózine júk bolǵan” [b. 28];
[jołdo]- " jolda" [p. 206];
[jüror-połzo]- “kemoqchi bolsa, barıwshı bolǵanıda” [b. 213];
[körör-połzo]- “ko'rmoqchi bolsa” [b. 216];
[ottur-ganyn]- qaratqich iye 3-shaxs - 'o'tirgan jayı, turar jayi' [b. 384]
Labial tartısıw qazon-tatar tilinde tek [ȣ],[ȫ] < ulıwma - turkiy [u],[ü] den keyin júz boladı :
[qȣqtån] ablaut,- “qushdan”
[kȫnnån]- ablaut, “kunduzdan, quyashdan” hám taǵı basqa.
Sonı atap ótiw kerek, bul erda labial tartısıw joqarıda belgilengen mısallarda bolǵanı sıyaqlı kúshli sezilmaydi. Qazan -tatar unlilarining ulıwma turkiy [o] den ózgeriwi nátiyjesinde kelip shıqqan [u],[ü] den keyin [ö] labli tartısıw júz bolmaydı :
[jułdan] < [joł-dan] ablaut - 'yo'ldan',
[kul-dän] < [köl-dän] ablaut - “ko'ldan”
Kórinip turıptı, olda, Qazan -tatar tillerinde erinler tartısı dawıslı dawıs ózgergennen keyin ǵana, yaǵnıy salıstırǵanda keshlew dáwirde payda bolıwı múmkin. 21.
[21. Mısallar ushın qarang. Bogorodickij. vedenie... 31-32, 106 -betlar hám passim]