I. Fonologiya

LABIALIZASH
Qaraqalpaqda labializatsiyaning bólek jaǵdayları ámeldegi
[üöko],[vökö]- " ikki"
Bul sırtqı kórinisler tek Basqaq-Uluning Grammatīke b. 9. Ol mudamı mektep kitaplarında, sıyaqlı jazıladı
[eki]- " ikki"
Basqaq-Ulu sanap ótken forma, itimal, Qara Ózektiń ele da kem málim bolǵan qaraqalpaq dialektlerinde payda bolǵan bolıwı múmkin.
Bunı tek nomerlerge proklisis nátiyjesi retinde túsindiriw múmkin
[üq]- “uch” hám
[tort]- " tórt"
Formanı túsindiriw jáne de qıyınlaw
[džilxö]- " mare"
Tap sonday Basqaq-Ulu 9 -betda bergen. Ol den rawajlanǵan bolıwı kerek
[jylqy]- “tay, at - padada”
[q] suyıqlıq spirantlashgandan keyin jaǵdayında, keyinirek palatalizatsiya nátiyjesinde [q] > [x]. 22
[22. Fonologik bólim aqırındaǵı arnawlı jaǵdaylar boyınsha paragraf astındaǵı bólek mısallar]
65
Ekinshi buwında [ö] dıń bar ekenligin, eger labli dawıslı daslep birinshi buwında turǵan bolsaǵana túsindiriw múmkin. Itimal, rawajlanıw baǵdarı " túlki" sózinde júz bergenine uqsas edi:
Kāq.[tikü]- 'tulki',
Ujgur, Čayataj, E. T.-[tülki],
Qoman, Ałtaj, Tuba, Qar, Qazaq -[tülkü],
Usmon -[tilki]
Usmon, Qyrymčaq -[dilki]
Qaraqalpaq tilinde úlkenlewden -[tulkä] boladı, lekin birinshi buwında elege shekem labli unlisi saqlanıp qalǵan. WB tek tómendegi túrlerdi óz ishine aladı : Koktk., Ujgur, Ałtaj, Teleut, Tuba, Qoman
[jyłqy]- qaramal, pada daǵı atlar
Usmon -[yłqy] hám [yły],
Azärbajdžānī -[jyłxy]
Kuärik, Qızyyz -[jyły]
Qojb., Qač.-[d'yły]
Qazaq, Qazon-tatarlar -[džyłqy]
Čaygataj -[jilqi],[ilqi] hám [ilygi]- anıqki, Čagatajdan bul sóz parsısha ózlestirilgen:[īlqī] hám [īlxī] “id”.
Kāq. has [jyłqy]- “qaramal”
BO'G'IN YO'QILISHI
Fe'lning tez-tez isletiliwi
[et-]- " qılıw, qılıw"
soraw [qaju] yamasa kórsetiw [so] < [qu]menen qosılıp buwın joǵaladı, tap qazaq tilindegi sıyaqlı :
[qajt-]- 'qanday qılıw' < [qaj'et-] hám
[söjt-]- " sonday qılıw" < [so et-]
Bul erda gerundning [-p] de qollanılıwın hind-evropa tilindegi sáykes keletuǵın " qanday" hám " sonday" qosımshaları menen salıstırıw múmkin.
Anıqlawshı yamasa tákirarlaytuǵın járdemshiniń qollanıwı
[džat-] < [jat-]- “jatıw”
tiykarǵı fe'lning [a-] gerund yamasa [p-]gerund menen qosılıp keliwi de ádetde bas dawıssızdıń yamasa hátte bas buwındıń joǵalıp ketiwine alıp keledi:23
[23. Il'minskij op. qala, p. 12, bunnan tısqarı, qashannan berli “[džat-] waqıtı -waqıtı menen baslanǵısh [ž-] ni joǵatadı hám waqıtı -waqıtı menen onı [j-] ga ózgertiredi, dep kuzatgan.
[qazyp-atyr]- " ol qazmoqda"
[qaup-atyr]- " ol tolıq juwırıwda keledi"
[arałap-atyr]- " ol keledi hám ketedi"
[atyp-atyr]- " ol atıp atır"
[islep-atyr]- " ol isleyapti" hám basqalar.
[24. Gerundning [-p] bul jaǵdayda [-w] ga aylanıwı múmkin; mısalı,[aralaw-atyr],[islew-atyr] hám basqalar. tómenge qarang]
[-a] dagi gerundning járdemshi menen birikpesi qasında kelgen eki [-a] dıń qısılıwına sebep boladı :
[baratyr]- " ol ketedi, ol ketedi"
[baratqanda]- " ol ketip atırǵan sıyaqlı, ketip atırǵan edi"
Orfografiya bul jerde pútkilley etimologiyaga sáykes keledi; peyil kompleksin hár eki elementi ózgermeytuǵın halda bólek jazıladı :[bara atr],[bara atqanda]. Járdemshi [jat-] yamasa [džat-] de baslanǵısh [dž-] dıń joǵalıp ketiwi " Proben III" de tabilǵan zatdı ; Bul sonı ańlatadıki,[j-] yamasa [dž-] Kazaxstan sahralarınıń arqa bóleginde joǵalmaǵan, Batıs hám qubla-batıs bóleginde bolsa tez-tez joǵalıp ketken, Il'minskiyning málimlemesinde de kórsetilgen. 25
[25. Men bunıń tek bir Ojrat parallelin taptım, qısqartpa buwınınıń qısqa tawısıwı menen:
[kün čygatqan] < [čyqa-jatqan][janynda]- 'chiqayotgan quyash tárepinde = odan shıǵısda'
Proben I [pp. 161, 14]
66
Qazaq tilinde [džat-] ádetde [a-]gerund menen birlestiriledi:
[kelä-džatsa]- 'agar ol jaqınlasıp atırǵan bolsa, tap sonday jaqınlasıp atır' [Proben III 103, 11, 107, 9 -betlar];
[kelä-džatyr]- " ol jaqınlasıp atır, ol kelip atır" [b. 103, 10];
[bara-džatyr]- " ol ketmekda" [b. 101, 11-12; 105, 7];
[kelä-džatqan]- “kiyatırǵan, kelgen” [b. 107, 10]
waqıtı -waqıtı menen [-p] de gerund menen:
[baryp-džatty]-[b. 100, 10 -11; 101, 4]
Eger bul birikpelerdi bir kompleks dep oyda sawlelendiriw qilsak, turkiy tillerde júdá kóp ushraytuǵın aralıq buwındıń yechilish jaǵdayları kóz aldımızda boladı. Eliziyaning bunday mısalları tómendegi mısallarda tabılǵan :
[kijat-] < [kelä-jat-]- “keliw”
Salıstırǵanda eski kombinatsiyadan [kelä-jat-][kijat-] ga ótiw tártibi tómendegishe boladı :
[kelä-jat-] > [keli-jat-] > [kel-jat-]26
[26.[kel-čadyr],[kel-čǟr] sıyaqlı sırtqı kórinisler eki < [kelä-jatyr] Qar hám Sagajda ádetiy hol bolıp tabıladı.
jáne bul tilde dawıssızdan aldınǵı orında [ł] yamasa [l] dıń joǵalıp ketiwine kúshli beyimlik ámeldegi bolǵanı ushın > [kejat-] jáne bul halda > [kijat-]. Bul peyil, eger dawıslı -uyqaslıq qaǵıydalarına uyqas kelmese de, tolıq birdey kompleks retinde kórinetuǵın boladı :
[kijatyrman]- " Men kelyapman (boylap ) "
[qajdan kijatyrsaṇ? ]-' qay jerden kelesen?, qay jerden kelesen?,
qay jerdensiz? '
[söjtup kijatqanda]- " sonday etip kiyatırǵan edi"
Bunı ózbekshe formaları daǵı [-jap] < [jatyp] túrindegi uqsas jaǵday menen salıstırıń.
[qyljåppån]- " Men etemen, etemen"
Polivanov tárepinen «Progressiv zaman» dep ataladı. 27
[27. Ín Izvestiya Academii Nauk. 1929. № 7.p. 516 ; 1931. №1.p. 99 hám tolıq maǵlıwmat ushın K. Mengesga qarang. Der Islam. XXI. 191-192].
[at-] járdemshisidan tısqarı taǵı bir forma,[atyr-] payda boladı :
[ujqusyrap-atyrgan]- " bolǵan, mudami uyqusirab juretuǵın"
[atyr-] gerunddagi [jat-] yamasa [džat-] den [-a] formasında hám járdemshi [tur-]menen birlikte rawajlanǵan : < [jata-tur-]. Sonıń menen birge, Qazaq hám Ojratda [tur-]menen járdemshi kompozitsiyalar qattı qısqarıwǵa ushraydı ; mısalı, Qazaq tilin salıstırıń
[ałatyn]- " alıw kerek"
< [ała-turǵan],[bołatyn]- 'bo'lish, bolıw kerek'
< [boła-turǵan] = Ojrat [ałattan],[połotton] 'id. '
" Proben III" de [atyr-] < [jata-tur-]menen birikpeler joq.
67
Ádetiy túrdegi aralıq buwındıń eliziyasi tómendegishe boladı :
[džumsa-]- " islew"
den [-a] dagi awızsha tuwındı
[džumus] < [jumuq]- “ish”;
[sarygyq]- 'sarg'ish' < [sarygyč],[WBga qarang];28
[28. Qosımshası [-yč] yamasa [-yč] bolıwı múmkin. Eger ol [-yč] dep shama menen oylainsa, biz onı [-ač] dıń ablaut dárejesi dep esaplawımız múmkin, mısalı, Teleut, Qar -[ap-agaq] < [ap-aq-ač]- ' pútkilley oq', Karagas -[čoygaq] < [jag-uq-ač]- 'yaqin, júdá jaqın' [Proben IX. 616, 11-bet] bul jerde ol kemeytiriwshi mániske ega]
[saryaj-] < [saryg-að-]- 'sariq bolıw',[agajynqyłyq]- 'birodarlik'
< [aga-ini-čy-łyq] =
[aga]- " úlken aka",
[ini]- " genje uka",
bunda [ini] da, qosımshalar da dawıslı garmoniya qaǵıydalarına kóre [aga] tásirinde boladı ;
[džīnał-]- " jıynalıw, jıynalmoq"
< [jyyyna-] < [jyy-yn-a-],[jygyn] otdan alınǵan [a-]peyil.
WB: Ałtaj, Usmon < [jyy-yn]
qarang. v. Bang «Turkologischer Brief»[b. 193] salıstırıń
WB Čayataj -[jigna-],[jigna-q-],[jiynaq],
Qazaq -[džyjna-],[džyjnaq],[džīna-] janında,[džīnaq],
Turkpen -[jyyna],[jyy-] janında,
Ojrat -[jūn-],[jūn],[jūna-],[jūna-t-] “id”.
Feyil
[džür-]- " barıw, jasaw"
járdemshi wazıypasın atqarǵanda hám házirgi yamasa aoristda qollanılǵanda, uyqas túrde waqtınshalıq elementti joǵatadı :
[qołłanyłyp-džur] < [qołłanyłyp-jürur]- 'u (mudamı, turaqlı ) qollanıladı, isletiledi';
[dep-džurmüs] < [dep-jururmüz]- " biz (mudamı ) deymiz"
Biz olardı aoristik sırtqı kórinisler retinde aytıwımız hám olardıń kelip shıǵıwın gaplologiya nátiyjesi retinde kórip shıǵıwımız kerek. Basqa tárepden, olardı ózbek, Čaygataj hám zamanagóy Ujgur formalarınıń [tur-]menen birikpesine yamasa [jat-]-[džat-],[čat-] yamasa bolǵan birikpelerine uqsatıw nátiyjesinde kóriw múmkin.[čyt-] Qazaq, Ojrat, Xakas hám Arqası -Arqa gruppalarda. Qazaq mısalların salıstırıń :
[džür]- "barlıq, jasaw, barıw" [b. 108, 2];
[qatyp-džür-ekän]- " qattı bolǵan" [s. 311, 9];
[baryp-džur-ekän]- 'davom etayapti',[b. 326, 11];
aqırǵı sırtqı kórinisler gaplologiya sebepli kelip shıǵıwın ańlatadı.
O’ZGERIWSHI DAWISLILAR
Ótiw unlilarining bir túri waqıtı -waqıtı menen, eufoniya ushın, dawıssız túbir aqırı hám dawıssız baslanǵısh qosımshaları arasında payda boladı. Ol derlik esaptan tısqarısız tabıladı29
[29. Ótiw unlisi algo sózde ushraydı
[qysyraq]- " jas tay"
qarang. WB Qyryyz -[qyzyraq],
Qar, L'eb'ed'-tatars, Ob., Qypčaq -[qyzraq],
Usmon, Qyrimčaq, Qazaq, Qumandu -[qysraq];
Kāš -[qysraq] 'id. ]

[-raq] hám [-räk] salıstırıwiy qosımshasınan aldın :

[az]:[azyroq]-'kamroq',
[köp]:[köburek]- 'ko'proq',
[keṇ]:[keṇirek]- 'kengroq',
[aqyq] < [ač-yq]- 'ochiq':[aqyyyraq],
[artyq]:[artyyyraq]- “kóbirek, úlkenlew, bálentroq” (muǵdar )
[soṇ]:[soṇuraq]- “keyin”
68
Ótiw unlisi qaldırilgan sırtqı kórinisler, lekin kemrek ushraydı :
[azraq]- " kemrek"
[uzunroq]- “uzınlaw, bálentroq”,
[bijigrek] < [bijik]- “úlkenlew, úlkenlew”,
[džuvanraq] < [juvan] < [jogan]- 'og'irroq, qalıńroq'
[džaqynraq]- " jaqınroq"
[aqyrynraq]- " astelew, tınıshroq"
Basqaq-ulu mısallar arasında ótiw unlisining tek eki mısalı ushraydı :
[kögürek]- " jasılroq" hám
[bijigerek][bijigirek] ushın - " úlkenlew, úlkenlew"
" Proben III" de hesh qanday mısal tawıp bolmaydı. Il'minskiy mısalındaǵı dawıslı ornın ótiw dawıssızı iyeleydi:
[žamandraq]- " jamanroq" hám
[ulköndrek]- " úlkenlew, úlkenlew, kúshliroq" [b. 13]
Ókiniw menen aytamız,[n] hám [r] arasında [d] dıń rawajlanıwına tiyisli tek sol mısallar ámeldegi, bul hind-evropa ushın ulıwma ózgeshelik bolıp tabıladı. Katanov tárepinen túsirilgen Arqa Turkistonning zamanagóy ujgur tekstlerinde [azaraq]- “kemrek, bir oz” hám [čoṇaraq]- “úlkenlew, úlkenlew” formaları waqıtı -waqıtı menen ushraydı. 30
[30. Menges-Katanov [p. 100 (1270) ] bul jerde [azar]- (WB) den kemeytiriwshi retinde anıqlama bernedi. Biraq, bul [čoṇaraq] ni túsintirmeydi; forma*[čoṇar] tabilǵan zatdi]
Turkpen tilinde ótiw unlisi da salıstırıwlawda ushraydı :
[jāqyrāq]- " jasroq"
[köpirǟk]- " kóbirek"
[artyyyrāq]- “kóbirek, bálentroq”
[aqayyrāq]- " tómengi"
[gīčirǟk]- " keyin"
Bul jaysha fonetikalıq faktlar. Bulardıń barlıǵında, biz bul ótiw unlisini jaqında payda bolǵan rawajlanıw nátiyjesi emes, bálki ilgeri ámeldegi bolǵan hám házir az-azdan joq bolıp ketip atırǵan dep shama etiwimiz múmkin; sońǵı kózqarastan qaraǵanda, turkiy salıstırıwiy sózdiń awızsha kelip shıǵıwı haqqında málim juwmaqlar shıǵarıw múmkin. Bálki
[qyzraq],[qysraq]- “jas tay”
kelip shıǵıwı birdey yamasa uqsas edi.
Basqa tárepden, turkiy salıstırıwlaytuǵın qosımshası [-raq] hám [-räk] < [rāq] hám [-rǟk] turkpen tilinen kórinip turıptı, olda, eski kelbetlik feyil bolǵan jetilisken passiv,[-yraq] dep esaplawımız múmkin., Turkpen
[yroq]- “uzaq, alshaq, olis”31
[31. JB tómendegi sırtqı kórinislerdi keltiredi:
Teleut -[yroq],
Taranchi, Azärbajdžānī -[irax],
Usmon, Čayataj -[iroq],
Čaygataj, Taranči -[jiraq],
Ujgur, Qum., Toboł -[jyraq],
Qazanli -[džyraq],
Baraba, Ałtaj, Teleut, L'eb'ed'-tatar, Qar, Sagaj, Qb., Qypčaq -[raq];
hám awızsha ózek:
Ujgur -[jyra-]- “alıslasıw”
Teleut -[yra-], basqa orında [ira-] 'id. '
Sibirda -[ra-] 'id. '
Kāqda [jyra-]- “sich entfernen” [jyraq]- “paporotnik” bar
Sibir formaları -[ra-],[raq] kórsetkeni sıyaqlı, baslanǵısh [j-] júdá eski sonda da -
Ujgur, Qoman -[jyra-],[jyraq],
ekilemshi kelip shıǵıwı kerek]
atlarǵa baylanisıp, keyininen haqıyqıy nominal qosımshaǵa aynalǵan. Sonday eken, nominal ózek hám salıstırıwiy qosımsha ortasında tabılǵan ótiw unlisi *[yrā-q] dıń baslanǵısh ózegi unlisining esteligi boladı.
69