I. Fonologiya

Arqa velar,guttural:domalaqlanbag’an –[a], [y];domalaqlang’an[o] [u];

Orayliq –orta [joqari] :[å].

Alding’i –palatal, domalaqlanbag’an –[e],[i];domalaqlang’an –[ő] [ü].

Sxemik ra’wishte olar to’mendegishe korsetiliwi mu’mkin:

Til arti . Til aldi

eziwlik erinlik Orta. eziwlik. erinlik
a. o. ä. e. ö
y. u. i. ü

24
[a] tu’rkiy tillerde bul seske ta’n bo’lingen shuqir arqa aytiliwg’a iye. Onin’[å] dan parqi sonda , tildin’ ushi alding’i tislerge tiymeydi, ba’lkim biraz arqag’a tartiladi. Awiz bul sestin’ artikulyaciyasi ushin jaqsi ashilg’an ha’m tildin’ arqa qismi ko’terilgen halda boladi.

[u] nin’ aytiliwindag’i awizdin’ ashiliw da’rejesi ha’m erinnin’ halati [i]nin’ aytiliwi menen birdey. Bul[u] russha yaki polyaksha [y] aniq seske iye emes ha’m ele Anadoludag’i Usman lahjalarindag’i [u] dan xiralaw, tiniq emes.
Baslawish [o] hamme waqit diftonglanadi: [uo] . Bul rus yamasa italyansha [o] g’a qarag’anda jabiqraq ses ham NGH da jabiq [o] g’a ko’birek uqsaydi, biraq [u] sipatinda kushlirek. Ha’r qanday halatta [u] ju’da jabiq [o] sipatinda ko’rinedi, qazaq ha’m mongol- Xalxadag’i [u] menen birdey bolip, [o] ha’m [u] ortasinda aralasqan ses ha’m sonday transkripciya qilinadi.[õ] [ө] ham basqalar.
[42. Qaran’ K.Menges , Shokir –Ishoqiy . Qazaqsha tekst ham basqalar] Tildin’ halati arqa ta’repti keltirip shig’ariw ushin isletiletug’in [a] menen bir qiyli boladi. [ å] - italyansha [a] sipatina barmaytug’in , ju’da ashiq artikulyaciyanin’ [a] sesi. [å] sesin aytiwda tildin’ ushi to’mengi aldi tislerge basilg’an halda til kamanday bolip soziladi. Na’tiyjede inglizshe [æ] aytiliwi “man” – [mæn] tilinde esitilgen aytiliwg’a uqsaydi, “patte”dag’i francuzsha [æ]ga’ emes.Bul son’gi ses Samarqand –Buxara bo’limdegi o’zbek tilinin’ kushli iranlasqan shevalarinda ushirasadi.
[a] nin’ palatal ekvivalenti o’zbek tilinin’ iranlastirilmag’an lahjalari yamasa qazaq ha’m tatar tilindegi mas dawislidan kemirek ashiq bolip, a’dette [ä] dep jaziladi, biraq ol turkmen ha’m Usman tillerinde mas keletug’in sesler menen bir qiyli sipatqa iye. Sonin’ ushin oni [e] sipatinda transkripciya qilin’,yag’niy inglizshe “kemirek” [les] ya’ki nemis NGH- dag’i “wenn” –[ve] degi [e] ni an’latadi. Da’slepki halatta ol hamme waqit difong qilinadi: yag’niy
[i] nin’ aytiliwi na jaqinlasadi. Solay etip, ses jabiq buwinlwrdag’i qisqa ingliz [i] sipatina jaqinlasadi, qisqariwina ha’m [e] sipatina “otiriw” –[sit], ‘bit’-[bit] , ‘slip’[slip] kibi sipatqa jaqinlasadi. Tek uzaytirilg’anda [i] rus , nemis,francuz yamasa italyan [i] kibi [i] sipatqa iye. Ha’tteki pa’tsiz russha [i] da ko’binshe qaraqalpaq ha’m basqa tu’rkiy tillerdegi russha o’zlestirilgen so’zlerde [i]=[y] formasinda boladi.
25
Da’slepki halatta [ö]diftong booladi,[üö] , maselen [o]- [uo] ham [e] –yag’niy ol diftongizaciya qiling’anda da dim ashiq. [ü] nin’ aytiliwi ushin[u] aytiliwi menen bir qiyli erin poziciyasi jumsaladi, tildin; ushi to’mengi alding’i tislerge basiladi. [ö] ashiq artikulyaciyag’a jaqin bolg’aninday, Usman, francuz yamasa NHG –tillerinin’ [ü] sesi sipatina iye emes, ba’lki ol jaqinlasip kiyatirg’an jabiq[ö] sesi. [y ] – [y] ha’tteki [‘]-[ə] [u] ha’m [ü] fonemalarina kelsek , menimshe Qazan –tatar tilinen ma’lim bolg’an qatar boylap staatunancendide qaraqalpaq dawisli ilgerilewi gu’zetiledi.
Tu’sinik: Sovet- Tur’kistannin’ mamuriy bo’liniwi bes g’arezsiz federativ respublikaarg’a , Qazaqstan, Qirg’izistan, O’zbekstan,Tu’rkmenistan ha’m Ta’jikistan ga o’zgertiligennen keyin , Qaraqalpaqstan Muxtor Sovet Respublikasi –O’zbekstan ASSRg’a aylandi.

26
SALISTIRMALI TARIYXIY FONOLOGIYA KONSONANTIZM KLASSIFIKACIYA BELGILERI

Qaraqalpaq ha’m qazaq tillerin basqa tu’rkiy tillerden ajiratip turatug’in uliwmaliq qa’siyetlerge iye. Fonologiyada bular to’mendegiler:
Plato-alveolar: Uliwmaliq –tu’rkiy –Orxon , Uyg’ur , Altay, Qubla-shig’is ha’m Qubla –batis toparlar, baslang’ish /j-/> Qaraqalpaq ha’m qazaq /dž/ : /jurt/ “shadir,mamleket” >/džurt/, /jat/-“jatiw”>/džat/, jol->”[džol]. Qazaq tillerinde affrikattin’ birinshi elementi [dž] diyerli esitilmeydi.
[1. Radlovqa ko’re .Proben.III.p.xxvi.africating komponent shig’is Qazaqstanda aniq esitiledi.] Batis shevalarda bolsa bul ses putkilley jog’alip ketken.
[2.Qaran’ . Melioranskiy. Qazaq grammatikasi 1.p2 ] Ilminskiy ha’m Katarinskij, sonin’ ushin o’zlerinin’ “Qazaq grammatikasi” nda tek ž=[dз] ni jazadi. Zamanago’y qaraqalpaq orfografiyasi [dž] ha’m [ž] ortasindag’i parqti ko’rsetkeni ushin biz baslang’ish halatta [ž] emes balkim, [dž] sesin boljawimiz kerek. Biraq affrikat jumsalmaytug’in qazaq lahjalarina qon’si arqa ham arqa-batis shevalarinda qollanilip kiyatirg’an aytiliw (talaffuz)di aniqlawdin’ imkani bolmadi. Afrikattin’ jog’aliwi mu’nasibeti menen tatar tilinin’ qazansha aytiliwina itibar qaratiw lazim, onda tiykarg’i bas [č] Ulli rus tilinin’ orayliq ham arqa lahjalarinda a’sirese [shch] kibi aytiladi. Bul ha’diysege parallel rawishte uliwmaliq tu’rkiy [č] ba’rshe poziciyalarda [s] g’a aynalatug’in basqa fonetik nizamlar da bar; šyys –“shig’iw” <čyq-yš, /uš/ - ushiw< uč-, /qaš-/ “qashiw”
Uliwmaliq tu’rkiy [š]>[s] ba’rshe poziciyalarda:
Džaqsy-“jaqsi”, <”jaxšy” džumus- “jumis”, qus – qus Qaraqalpaq ham Qazaq tili ja’ne labial (erinlik) tartisiw nizami ha’m assimilaciya , dissimilaciya nizamlari arqali da tu’sindiriledi. Bul eki fonologiyaliq nizamnin’ bar ekenligiolardi Sibir tu’rkiy tilleri ha’m qon’si mongol tilleri, xalxa ha’m burat tilleri menen jaqin mu’nasibette boladi.
27
Onnan tisqari, Qaraqalpaq tilide, qazaq tilide baslang’ish dawislilardin dixotomiyasi bar bolip, olar haqqinda ele izertlew alip barilmag’an. Bul ha’diselerdin’ barshesi keyinrek toliqraq ko’rip shig’iladi. Juwmaqlawshi poziciyada /-g/ ha’m /-g/ : juwmaqlawshi halatta /-g/ ha’m /-g/ [u], [i] dan keyin jog’aladi.[a] [ä] [ö] [ü] , /-g/ ha’m /-g/ dan keyin [u], [w],[ụ] ga rawajlanadi.
Arqa –batis ha’m qubla-batis toparlardin’ ayirim tiller ushin o’zgeriwi:
Qaraqalpaq, tatar tau-[tau], -taw, tar. –Taranši, Arqa Uyg’ir lahjasi, E.T. taq- ha’m tay, Altay tū; Usman dag’ – ha’m da, Turkmen dāg; džajlau[-dzailau] “jazg’i lager” jaz o’tkeriletug’in jer, Qaraqalpaq , O’zbek –Qypčaq-džajlau; džajau “ piyada” Denominal atliqlardi payda etiwshi qosimtalardag’i aqirg’i guttural [kelbetlikler] /lyy/ ha’m /-lig/ ta jog’aladi:
Džuqpaly- “jug’imli “(kesellikler) [3. Bul erinlik tek aqirg’i /-g/ yaki /-g/ nin’ erinlikke o’tiwi menen tu’sindiriledi./-ų/,/-w/ , bul bolsa alding’i [u] yamasa[i] nin’ erinlesiwine alip keledi. [u] yamasa [ü]; yamasa [ū] yamasa [ǖ] pu’tkilley jog’aliwinan aldin.] alding’i dawislinin’ kompensatsion soziliwi menen : attū –(atlar,menen), Aqirg’i [-g]>[-j] palatal feyil tiykarinda baslang’ish dawisli qosimtalar kelgende. Odan keyin dawissiz kelgende, aldin [e] ha’m [i] bolsa, feyil tiykarinin’ aqirg’i dawissizi jog’aladi: [tī-]<[teg] ‘jetisiw,jetiw’ tise28
Wbda keltirilgen misallarg’a ko’re – “Versuch eines Wortebuchs der Turk-dialecte, W.Raldoff, tap sonday jazbalar to’mendegi tillerde ushirasadi: Altay,Teleut,Qazaq, Qirg’iz, Baraba, Tobol-tatars, Qazan-tatar, Qoman.(Cumans yamasa Polovtci), Karaim ; biraq eski forma /täg-/ Orxon, Uyg’ir, Cagatay, Taranči, lebed-tatar, Sor, Kuärik, Sag’ay ha’m Qojbalda /teg-/; [ī-] [äg-] WB ta’repinen keltirilgen –“Versuch eines Wörterbuchs der Turk-dialecte. V.Radloff”tan : Qazan-tatar, Qazaq, Qirg’iz,Teleut, sondayaq [än-] Teleut, Altay ha’m Qamanda (Kumanlar), [äj-] Usman ,Turkman,A’zerbayjanda .Uyg’irda [äg-],[än] menen birge.
[4. Qaran’ .V.A.V.Gabain ,Turktsche Turfan-Text. V(qisqartilg’an TTV).A.p 57] Sart- iranlasqan o’zbek, Taranči (arqa uyg’ir lahjasi)
Bul jerde salistirin’ Qazaq/bilä-/< beg-lä-“hu’kimranliq qiliw” [maselen,”Proben”III.302,28-betler] Qazaq /üj-/ “jiynaw,[ maselen,”Proben”III.66,15- 301,30-betler] < /üg-/= Altay,Teleut /ǖ-/, Sagaj (Qubla Sibir), Qb. /üg’-/; /ök-/ Kāšda. Ha’m Wbda –[Versuch eines Wörtebuchs der Turk-dialecte. V.Radloff] /üg-/ dep oqiliwi kerek sebebi Qazanly –qazan-tatarlarda /öj-/ formasinda ko’rinedi. Bul tiykarg’i juwmaqlawshi /-g/ nin’ intervokal poziciyada ha’m buwinlardag’i juwaqlawshi poziciyada keliwi Usman ha’m A’zerbayjanda ha’rdayim usilay jaziladi:
Dejirmen “digirman” Jan’adan kirgizilgen latin imlasinda /-v/ sesi saqlanip qalg’an: “suv”. Baslang’ish halatta dawisli seslerge iye bolg’an [-a] qosimtasi qosilsa ,[-v] avtomatik ra’wishte tiklenedi: ko’ldiņ suvy-“ko’ldin’ suwi”, därjanyņ suvy- “darya suwi” [qū-] “aq qus” tag’i aqirg’i [ū] da tap solta’rizde kelip shig’adi, onin’ juwmaqlawshi erinligi bolmasa da. [Qaran’. Uyg’ur, Kās. [qog’ul] biraq orfografiyada “quw” . [qū] g’a baslang’ish dawislilsi qosilg’;an qosimtali formalarga misallar keltirilmegen.]
[v] nin’ o’zgeriwi: [g] ha’m [g] Batis toparlardin’ ja’ne bir qa’siyeti [v] ha’m [g]/[g] ortasindag’i almasiwina tiyisli. Bul Kāsta a’lleqashan tabilg’an:
Čayy/čavy-“qap” ögüt/öwüt-“maslahat” /qogur-/-/qagur-/ -/qovur-/ - “quwiriw”. Qogurmač/ qavurmač- “qurg’aq arpa” [WB.-[Versuch eines Wörtebuchs der Turk-dialecte.W.Radloff]: tek /qav-/ ha’m /qavrul-/] /qogša-/ (qoxša-) ha’m qovša –“zayip boliw,ku’shsiz” /qagruš-/ ha’m /qavruš-/ - “quwiriwg’a ja’rdem beriw” qagut ha’m qavut “ to’sektegi hayallar ushin birdey awqat” söglin ha’m sulvlun-“qovli” [Brokkelman naduris sülklin jazadi; Qaran’ .Usman süjlün , čayataj sulgun, matateza menen;Wbda süglün ornina süklün –[Versuch eines Wörtebuch derTurk-dialecte. W.Radloff] ta naduris] uyrug/uvrug, sondayaqn/ogrug/ovrug-qol-ayaq, en’se taw eteginde. Usig’an uqsas o’zgeris jasiein boliwi mu’mkin. Čavar/čavar čuvar – “otli shira” ha’m čavarlyy jir – “janiw ushin jer, torf, chim” <čagar, qism.aor .din’ /čaq-/ -“shaqmaq tas penen ot jag’iw” Känčäk čavly-“ot jag’iw ushin qollanilatug’in erik taslari ha’m g’oza qabig’i” <čaq-ly-y(g) (?) . “Bu’lbul” sandavučtin’ jalg’iz formasi Kāš .da bar bolip, ol zamanago’y tillerde keledi(E.T.-Shig’is turkshe –Zamanago’y Uyg’ir yamasa Jan’a Uyg’ir , ozbekshelerde )
29
Qaraqalpaq [g]/[g]>[v] ([w][ụ] [ü] nin’ ha’rdayim o’zgerip turiwin ko’rsetedi: avuz[5. Bunday hallarda, Qazaq tilinde ja’ne bir adim , qisqariw ju’z beredi: /sūr-//-u/ misallarda:qyslau[ekeü]-[ekew]-‘bini
[üšöü]-[üšöw]-‘terni’
[törtöü]-[tortöw]-‘quaterni]
[atau]- ‘atlaw, belgilew’
[qarau]-‘ko’riw’
[baslau]- ‘baslaw’ htb.
[-g] ham[-g] yamasa [-yy]ham [ig] qosimtalarinin’ ta’biyati keyinirek morfologiya bo’liminde dodalanadi. Ishki halatta , dawissizdan keyin kelgende, na’tiyje birinshi na’wbette diftongizaciya , keyin bolsa uzinliq esaplanadi: [tūru]<[towru]<[toyry],[togru],[budai]<[buyday]- ‘biyday’ [sūdun]<[suv-nun/- genetik birlik, suwdin’ v: [g] ha’m [g] almasiwi basqa tillerde de kemnen-kem ushirasadi: ozbek-[mågyz]=[måvyz]-“mayiz,kishmish” [ lidaxin, Lex.p.605]
[6. Qaran’ . Romantikada shet tilinin’ [w]din’ francuzsha “guerre”,Italiyan tilindegi siyaqli [g] menen almastiriladi. “guerre” [g] ha’m [g] > [v] a’dette Ťǎvašta ushirasadi: [syvǎ] –“salamat” =[sag],[sau], /tiv-/ /teg-/ -“ aliw,jetiw” [savǎl]- “xanjar”=Qumandu , L’eb’ed –tatarlar-[syjys],[su-]-“sutke” =/sag-/ ha’m /sau/ /su-/ -“ jawing’a”= /jag’-/ ha’m /jau-/, [jêven]- “jilaw”,=[jügän], [xǎvǎl]- “bosliq”=Uyg’ir-[qoguš] =Mongol-[xogosun].
Ayirim Usman shevalarinda tap sonday o’zgeris ha’tte o’zlestirilgen so’zlerde de gu’zetiledi: Usman ,Adana shevasi- [düven]-“du’kan”<[dügen]<[dükán]< Arab-[dukkān] ‘id’

30
Prototu’rk, Koktu’rk-Orxon,Uyg’ir[ð] Shig’is Sibir, Xakas Jakut ha’m Tavaš tillerinen tisqari ba’rshe toparlardag’i kibi [j] menen bildiriledi:

/kij-/ [kijim]>[käðim]-“kiyim”
[džajau]<[jaðag]-“piyada” [ajaq]<[aðaq]-“ayaq”
Kāš. Joqarida aytilg’aninday, [aðaq], [ajaq],[azaq] u’sh formasin beredi, biraq tek [azaq] bolg’an qa’wimlerdi keltiredi: Qypčaq, Jämäk, Suvar ham Bulgar.7.
[7.Bul jerde Qashqariydin’ bul so’zleri qarsiliq penen keltiriledi, sebebi Qashqar Bulg’arda bolmag’an. Qag’iydag’a ko’re , onin’ dialektologik bayanatlarina abayliliq penen mu’nasibette boliw kerek.
Bulgarg’a tiykarlang’an Tavašta bul [-z-] keyinshelli[-r-] g’a o’zgeredi: Tavaš-[ųra]<[azaq]<[aðaq] – ‘ayaq’ Tavaš [śųran]-‘piyada’<[jaða-g], Tavaš-/xor-/ -‘jaylastiriw’[-z], Tavaš da keyingi>[-r] 8.
[8.Qaran’.IEdag’i a’yyemgi [s-],[z-] –sesler [r-] g’a o’zgeredi,ma’selen ,latin ha’m nemis tillerinde] yakutta[-t]: Yakut [saty]-“piyada” <[jaða-g], [atax]-‘ayaq’ <[aðaq]. [adaq arba] – “balalar ju’riwdi u’yrenetug’in kishi arbanin’ ati” atamasi pu’tkilley basqa so’zdi o’z ishine aladi. Men “ Kishi Qaraqalpaq grammatikasi “ avtorlardin’ bul so’z [aðaq] –“ayaq”so’zinin’ saqlanip qalg’an arxaik formasi ekeni haqqindag’i pikirge qosilmayman. [Kirisiǖ] “Kirisiw”b.4] WB-Versuch eines Wörtechs der Turk-dialecte.V.Radloff .I.p. 478] bul adaq so’zin [adaq] astinda keltirgen 9.
[9. Qaran’ .K.K.ludaxin. Некоторые Особенности Карабулакского Говора.Qara-bulaq shevasinin’ ayirim o’zine ta’n qa’siyetleri. V. Bartold ushin “Iqd-ud-Djuman”da. Труды Восточного Факультета САГУ. Orta Aziya mamleket universitetinin’ shig’is fakulteti baspalari.Tashkent.1927;K.Menges.Drei özbekische Text.p.141]
-Sojon,”ayaq” <[aðaq] ha’m Cag’atay sipatinda bizdin’ arnawli manisimiz benen – tap sonday Vambery dan [adag] formasinda boladi. Tek Sojon ha’m Karagas tillerinde ,itimal kesh turkiyzaciya tillerinde ushiraytug’in [ð]>[d] sesi o’zgeriwi bul jerde ju’z bergen boliwi kerek edi, dep boljaw qiliw ushin hesh qanday tiykar joq, bolmasa [ð]>[j] nin’ a’piwayi jaziwlarda parqi bar; ] arqa-batis ,arqa-shig’is ha’m qubla –batis topar tillerinde bul ju’z beredi.
[g-] ha’m [d-] Baslang’ish halatta : Qaraqalpaq tilinin’ o’zine ta’n qa’siyeti sodan ibarat, waqti-waqti menen [g-] ha’m[d-] uliwmaliq tu’rkiy [k-] ha’m [t-] ornina baslang’ish halatta qollaniladi. Qaraqalpaqshada bul tendenciya Xiywa vohasindag’i ha’m O’zbekstan arqa-shig’isindag’i Aris qalalari arasindag’i Qara-bulaq ha’m Iqan awillarindag’i o’zbek tilinin’ tu’rkmenlesken lahjalarina uqsaydi.
[9.Qaran’.K.K.ludaxin. Некоторые особенности Карабульакского Говора. Qara-bulaq shevasinin’ ayirim o’zine ta’n qa’siyetleri.V.Bartold ushin “Iqd-ud-Djuman” da .Труды Восточного Факультета САГУ.Orta Aziya ma’mleket universitetinin’ Shig’is fakulteti baspalari. Tashkent.1927; K.Menges.Drei özbekische Text.p.141]
Bul qubla-batis toparlardag’i bir qatar misallarda ju’z beretug’in o’tiw; biraq qanday nizamlarg’a muwapiq boliwin ele aniqlap bolmaydi. Usi ses o’zgeristin’ o’zine ta’nligi sonda yag’niy , ol qubla batis toparlardin’ barliq tillerine, ha’tteki bir qiyli sha’rayatta da ta’sir qilmaydi. To’mendegi misallar usini tu’sindiriwge xizmet qiladi:
[guz]-“gu’z” so’zlerde Usman[guz], Tu’rkmenshede [güð];
[güros]-“gu’resiw”
Usman,Tu’rkmende [güreš]
[gürök]-“eskek”
Usman-[kuräk]-Kāš.-[kurgäk]; [gumus]-“gu’mis”, Usmanda [gumuš], biraq Tu’rkmenshede [kümüsh]
[güč]-“ju’k” /gücüj/- qiyin boliw Usman [güč],turkmen [gǖč]; Sonin’ menen birge [küš] formasida bar “ku’sh” ma’nisinde. Ma’selen: [eliktir küšü] – “elektr ku’shi” ha’m onin’ do’rendisi [küšsü] tariyxta ko’binese “ku’shli”dep jaziladi. Etimologiyasi aniqlanbag’an birneshe so’zler :
[gesir], “geshir”, turkmen [kesir] WB.[Versuch eines Wörtebuchs der Turk-dialecte. W.Radloff]
Troki karaimlari(Polsha) –[gäšür], Cag’atay,Va’-[käsir] parsisha(?),[gevde]-“magistral,torso” WB-[Versuch eines Wörtebuchs der Turk-dialecte.,V,Radloff]. Qyrymčaq,Usman –[gävdä] ‘id’.Luklik Karaimlar (Polsha)-[gävdä] Qazaq-[käüdä]. Turmen –[gevde],[gevre] (Cf.infra the mogul parallels),’id’.O’zbek,Judaxin –[gåuda],ludaxin ta’repinen boljang’an parsi(?); Parsisha Vullers [gavda] “medulla cujuvis rei” ha’m [gavda]- Vullersga ko’re “dene “tu’rkiy bolip tabiladi. Kashta bul so’z jetispeydi.Biraq qaran’ . Mongol [xeberdek] ‘id’ .Qalmyq (Ramstedt) –[köwrdək] –(ölöt)’id’; [gezek]-“sumka” parsisha na’malim. [gej], aniq emes sanlardi payda etedi. [gej bir]” bir neshe”, [gej para] – “bazi bir, bir neshe” itimal bul parsi tilinen boliwi mu’mkin. 10
[10. Qazaq tilindegi parallel Jbda keltirilgen –[Versuch eines Wörtebuchs der Turk-dialecte.Wradloff] /güdü bol/- “ qarin menen jatiw” (mallar siyaqli)
Baslang’ish [g]-aliwshi so’zde de ushirasadi [güllån]- “ha’mmesi”, ha’r biri< arab.[kull]’id’ qosimsha parssha ko’plik qosimtasi /-an/: parsisha –[kullan]-“ha’mmesi”. Usmanshada [kull(ü)], Tu’rkmenshede [kull(i)]’id’. Bul so’zlerde [güč] tu’rkmen tilinen yamasa tu’rkmenlesken shevalardan aling’an so’z sipatinda du’ziliwi mu’mkin., sebebi ol turkmen tilinen aling’an [-č] ni aniq ko’rsetedi.
32
Qubla-batis toparlarda ko’terin’ki dawisli sesler qollanilg’an basqa hallarda bolsa ,qaraqalpaq tilinde u’nsiz dawissiz tabiladi:
/kel-/ - “keliw”
/ket-/- “ketiw”
/kör-/- ko’riw”
/kir-/ -“kiriw”
/kös-/ -“ko’ship juriw”
/kök-/ - “ko’k”
Usi orinda soni aytip o’tiw kerek, Usman tilinde bas [g-] bolg’an ha’mme so’z tu’birleri de turkmen tilinde bas [g-] ga iye emes: qaran’ , joqari da “gu’mis” Qaraqalpaq -[gümüs]-“gu’mis”, Usman [gumuš], turkmen menen [kumiš], usmandag’i [gổl] turkmenshede[köl]
Usman tiline Cag’ataydan, ham o’zbek tilinen tu’rkmen tiline qansha o’zlestirilgen so’zler waqtinshaliq belgisiz boliwi mu’mkin.Usi o’zgeris shet tilinen kirgen so’zlerde di de o’z ishine alg’an halda ken’eytiriledi:
[güze]-“kan, pot,gu’ze
[11. Biraq ol klassik Usman sheriyatinda a’debiyatinda parsi o’zlesken so’z [güzä] ko’rinisinde ushirasadi. Turkmen tilinde [kǖze], ha’zirgi orfografiyada[kyze] diftong penen ushirasadi; ol haqqinda,v.infra12.
[12. Polivanov,. Kishi qaraqalpaq tekstleri.Некоторые Фонетические Особенности Каракалпакского языка. Труды Хорезмской Экспедиции. Tashkent.1933; [gün], -“ku’n” sipatinda do’rendi so’zler payda etedi:
[bir kun]-“bir ku’n]
[bugin]-“bu’gin”
[kün] bolsa ha’mme waqit “ku’n , quyash “ ushin qollaniladi. Polivanov duris aytip o’tkenindey, bul halatta tu’rkmenlerdin’ ta’siri joq, biraq to’mendegi dodalanatug’in Sandhi] joqaridag’i ga’ parallel ra’wishte bizde [d-] da’slep qubla-batis toparinda bolg’ani siyaqli turkiy [t-] ushin qollanilatug’in ham qazaq tilinde kem ushirasatug’in : [düz]-“tegislik” WB-[Versuch eines Wörtebuchs der Turk-dialecte.V.Radloff] Usman ,Qyrmchaq,Azerbayjanda [tuz] qazaqta [tuz],qirg’izda [tus]sondayaq Usman ,turkmende da . Kaš. –[tuz];[diz] – “jip oraw. Kaš.[tiz-];[dizim], bir qiyli tu’birden /-m/dag’i atliq, asizba indeks;
Usman-[dijirmen]-digirman,
Turkmen[degirmen],
O’zbek [tegirmon],
Kaš-[tägirmän];
[donuz]-“shoshqa,
Usman-[donuz],[domuz]
Turkmen-[donyz],Kaš.-[tonuz], biraq qazaq ha’m [do’z] WB-[Versuch eines Wörtebuchs der Turk-dialecte.V.Radloff];
[duman]- “duman,tuman”
Usman-[duman]
Turkmen-[duman]
Qyrmcaqta solay –[duman]
Kaš.- [tuman];
[duz] –“duz”
Kaš-[tuz]-[bi-‘l-ishba];
Turkmen [duð]
WB [Versuch eines Wörtebuchs der Turk-dialecte. V.Radloff] WB- [tuz] barliq tiller ushin , sondayaq Qyrimcaq, Usman,Azerbayjan, Turkmen tilinen basqa; Usman bolsa [tuz] g’a iye.13
[13. Qaran’ . bul jerde uliwmaliq Türk [taš] –“tas”. Qyrmcaq-[das], Tu’rkmenshede [dāš],Usman[taš] [daraq] “egin egiletug’in jer” Wbda jetispeydi [Versuch eines Wörtebuchs der Turk-dialecte. W.Radloff],/tara-/ dan,Kaš. –“taraw” kezin maänisi koäshiwi arqali, itimal, -tary- “ gullendiriw” so’zi menen aniqlanip, “shu’digarlaw “ma’nisin an’latip ketken boliwi mu’mkin.14
[14. Bul jerde a’dette Kāšta bolg’aninday , ablaut penen /tara-/ ni, /tar-/ g’a ten’ dep esaplaw mu’mkin. - /toru-/ -“jaratilatug’in” ha’m Uyg’ir - /törä-/, Altay, Teleut,L’ebed-tatarlar /-törö-/,-Qaraqalpaqshada -/ döre-/]
33
WB -[versuch eines Wörterbuchs der Turk-dialecte. W. Radloff] ushın /tara-/ hám qáwim atın salıstırıń