|
100
JUWMAQLAWSGI BO’LIM
Qoraqalpaqning qazaq tili menen tekǵana ulıwma klassifikaciya belgilerine iye ekenligin, bálki onıń anıqlawshı fonologik belgileriniń úlken bólegi birdey ekenligin anıqladik.
Konsonantizmga tómendegiler kiredi:
1) palatal-alveolyarlarni birdey emlew
2) juwmaqlawshı -g/-g dıń -ol (-w) yamasa nolǵa teń rawajlanıwı
3) eski finalning joǵalıp ketiwi /-v/
4) v almasınıwı : g/g
5) prototurklarga salıstırǵanda tap sonday munasábet /-ð/
6 ) baslanǵısh /d-/ dıń sporadik payda bolıwı - qubla-batıs gruppadan tısqarı kópshilik turkiy tillerde /t-/ bar.
7) shıńǵırsız hám shıńǵırlaytuǵın dawıssızlardıń ádetde uqsas almasınıwı
8) assimilyatsiya hám dissimilyatsiyaning birdey nızamları hám
9 ) keyingi dawıssızdan aldın unlidan keyin ł/1 dıń joǵalıp ketiwi.
vokalizm salasında biz tómendegilerdi tabamız :
1) dawıslı sesler muwapıqlıǵınıń birdey qaǵıydaları, sonday-aq labiya muwapıqlıǵı hám labial tartısıw
2) bas /e-/, /o-/, /ö-/ den aldınǵı protetik dawıslı hádiysesi.
3) sandxidagi unlilarning eliziyasi, hám
4) ulıwma qabıl etilgen sózler hám shet sózlerge salıstırǵanda birdey munasábette bolıw.
Sol sebepten kórinip turıptı, olda, qaraqalpaq tilin bólek turkiy til retinde kórip shıǵıw shárt emes, bálki qazaq tili menen bir birlikke, yaǵnıy qazaq -qaraqalpaq tiline birigiwi múmkin. Sonday etip, bul til tekǵana arqa-batısiy gruppa, bálki pútkil turkiy tiller ishinde eń keń geografiyalıq mákandı iyeleydi. Yakut bunnan tısqarı bolıwı múmkin, eger biz onıń aymaǵına elsiz vil'uj-dizbeleri hám Örülgän tawların alsaq. Sonday etip, Qazaq-Qaraqalpaq shıǵısda Ałtaj tawlarınıń Batıs hám Arqa-batısiy qaptal bag'irlaridan batısda Kaspiy tapaltaslıǵı hám batısda volganing tómengi bólegineshe, arqada Jumısım hám Tobo'l dáryalarınıń oraylıq aǵımınan tap Amu dáryasınıń tómengi bólegineshe shozılǵan. Darja hám qubla daǵı T'jan-Sanning arqa qaptal bag'irlari. Cifrlı maǵlıwmatlarǵa kóre, ol bes millionǵa jaqın sóylesiwchilarni quraytuǵın Arqa-batısiy gruppanıń eń kúshli tili bo'lar edi.
Sonlıqtan, qazaq -qaraqalpaq tili ush tiykarǵı dialektologik tarawdı óz ishine aladı :
1) Arqa Qazaq, Jungriya dárwazasınan, itimal, Mugodjar tóbeliklerine shekem
2) Batıs Qazaq, Kaspiy boyı boyı dialektları hám
3) Qaraqałpaq
Tariyxıy mashqalaǵa qaytatuǵın bolsaq, mo'g'ullar istilosidan aldın, yaǵnıy qaraqalpaqlar - yamasa hesh bolmaǵanda olardıń salmaqlı bólegi Qubla Rossiyada jasaǵan dáwirde, tiykarınan, birdey tilde soyleslıgin anıqlawdıń ılajı joq. Áyyemgi Orıs jılnamalarında uchramagan at hám sózler elege shekem anıq qoraqa'lpaq ekenligi tán alıw etilmegen.
“Konstantinos Porphyrogennetos” “De Administrando Imperio”da tabılǵanlar sıyaqlı, itimal Päčänäg kelip shıǵıwı bolǵan bir qatar turkiy sózler arqa-batısiy gruppanıń anıq belgilerin kórsetedi, biraq házirge shekem hesh qanday at yamasa basqa sózler tabilǵan zatǵan. Qoraqalpaqning eń zárúrli ayriqsha qásiyetlerinen birin kórinetuǵın etedi, mısalı, palato-alveolyar gruppa ishindegi dawıs jılısıwı.
Qoraqalpaqti dıqqat penen gúzetshi bul izertlewde buǵan baylanıslı birpara máslahátlar tabıwı múmkin, baslanǵısh /j-/ dıń /dž-/ ga ótiwi júdá jaqın waqıtqa tuwrı keledi; jılısıwlar č > q bolıwı júdá múmkin; q > s da tap sonday tótede yamasa, basqasha etip aytqanda, č > q jılısıwı ; q > s bul tilde hesh bolmaǵanda Qubla Rossiyada qáwimlerdiń úlken bólegi jasaǵan waqıtta joq edi, tap sol dáwirde /j-/ ele /dž-/ ga ótpeganidek, yaǵnıy «Ch'rnii Kloboutsi» tili búgingi kúndegi qaraqalpaq tilinen kóre ulıwma turkiy tilge talay jaqın edi, eger ol arqa-batısiy gruppanıń birpara klassifikaciya belgilerin anıq kórsetken sonda da, Samojlovichning arqa-batısiy toparı mánisinde de.
Tildiń tiykarǵı ózgerisleri mo'g'ullarning Batısqa júriwlerinen keyin hám Altın Orda saltanati shólkemleskennen keyin ǵana júz bolıwı kerek. Basqasha aytqanda, olar Shıǵıstan kelgen hám mo'g'ullar istilosidan keyingi 1-ásirlerde qazaq áskerlerin shólkemlesken túrli qáwimlerdiń jáne de tereńrek qosılıwı nátiyjesinde payda bolıwı múmkin edi.
Qazaq -qaraqalpaq tilleriniń birligi haqqındaǵı tezis Morfologiya, Sintaksis hám de Qazaq hám Qaraqalpaq tilleri sózliginen alınǵan kóplegen maǵlıwmatlar menen jáne de bekkemlenedi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
