I. Fonologiya

Labiallar:
[f] > [p]:
[pajda]- 'foyda' < Arab [fā'ida],[s. 42. 36];
[kǟpir]- " imonsiz" [p. 80-58],
hám [qapyr] 'id'[p. 105, 7, 13; 104. 8], ekewi de < Arab -[kofir];
[uapa]- 'sodiqlik' < arabsha -[wafā],[s. 359, 82];
[äpip]- 'pok' < Arab -['afīf],[b. 726, 45];
[Bībi Patpa]- “Fotima xanım”< parsısha, arabsha [Bībī Fātima],[b. 675. 22, 24];
[lepas]- 'so'z' < arab -[lafẓ],[p. 43. 4, 2].
[v],[w] > [b][džubap] de - 'javob' < Arabsha -[džawab],[b. 352],
Ózbek hám Taranchi menen keri -[džuap] 'id'
Assimilyatsiya hám dissimilyatsiya nızamları shet el sózlerge, sonday-aq shet el atlarǵa da tásir etedi:
[ałła]- 'Xudo' < Arab -['ałłāh],[b. 356, 70; 359, 82; 361, 90 ; 364, 98, 100]
ádetiy forma, lekin [ałda] da ádetde ańlatpada ushraydı
[ałda tagała]- 'Alla taolo! ' < Arab -['ałłāh ta'ālā],[75. 5. 1-bet] hám passim
85
“Quday atı menen!” sóz dizbegi ushın [bismyłła] < Arab -[bi-'smi'łłāhi],[107. 5-bet] forması ádetiy forma bolıp tabıladı. Batıs dialektlarında dissimilyatsiyaga beyimlik kúshlilew kórinedi.
Il'minskiyda tómendegi sırtqı kórinisler derlik balshıq jerde qollanıladı :
[ałda]- " Xudo"
[bärekeldi]- qarang.[bǟrä keldi], Proben III [p. 325. 8], < Arab -[bāraka 'łłāhu]- 'Alla raxmet qilsin! ',
[bärekeldi]-[bǟrä keldi], < Arab -[bāraka 'łłāhu]- 'Alla raxmet qilsin! ',
[wułda-bildä] < Arab -[wa 'łłāha bi-'łłāhi]- 'Allaǵa antki! ' - saltanatli taslim. 58
[58. Il'minskiy.jay. clt., p. 12]
" Ruwxanıy" ushın ádetiy awdarması [mołda] < Arab -[mawłā][p. 24. 4. 1];
[Muqambat] < Arab -[Muhammad],[b. 22. 3. 3; 27. 108; 36. 27] hám passim;
[Ospan]- tán at < Arab -[Ohmān],[s. 30, 7, 8;
[Raqpan]- tán at < Arab -[Rahman],[b. 77. 28];
[dǟnispän]- 'olim' < parsısha [dāniqmand],[b. 25. 47];
[sǟrsämbi]- birinshi buwındıń baslanǵısh dawısın ekinshi buwınǵa ózlestirgen 'chorshanba', < parsısha -[čahār- qamba],[13. 7-bet; 17. 1; 240. 159].
[sǟrsämbi]- “shárshembi” < parsısha -[čahār- qamba],[13. 7-bet; 17. 1; 240. 159].
Juwmaqlawshı qos dawıssızlar joqarıda aytıp ótilgen rawajlanıwǵa qosımsha túrde [a] yamasa [ä] ni qollap -quwatlaytuǵın dawıslı retinde qosıwı múmkin, tap Taranči hám Zamanagóy Ujgurdagi sıyaqlı :
[zułma]- 'zulm' < Arab -[ẓulm],[s. 65-22].
Arnawlı jaǵdaylar :
[Tažał]- " Shaytan" < Arab -[Daddzal],[b. 730. 197, 204];
[Džusup]- 'Yusuf' < Arab < [Jusuf],[b. 426, 40];
[Zekirjä]-[Zakariyo] < Arab -[Zakarija],[b. 427. 17];
[džaqyt]- 'ruby' < Arab -[jäqūt] < Gr.[Mxtv9 o] < [p. 362. 19];
[düsambi]- “dúyshembi” < parsısha [dū-shamba],[b. 678. 43];
[serik]- 'sherik, joldas' < Arab -[qarīk],[b. 327. 17];
[asyq]- 'oshiq bolıw' < Arab -['āqiq],[b. 358. 80, 81]; lekin
[shukur]- 'rahmat' < Arab -[shukr],[s. 595, 379 ; 607. 448];
[tägbir]- “fommula ['ałłāhu 'akbar]menen Xudoni kótermelew - 'Alla eń ullı bolıp tabıladı!'
kemnen-kem ushraytuǵın regressiv assimilyatsiya menen < Arab -[takbīr], Modem Ujgur, 59 dagi sıyaqlı.
[59. Katanov-Menges.jay. clt., XI. 11, 12, bet. 40 (1210 ) ]
[džuragat] (sic!) 'avlodlar' < Arab -[ðurrijjat],[p. 262. 1]
Shet el sózler, atap aytqanda, ayriqsha ısımlar qazaq tiline kirip kelip, sonıń menen birge, ózbek hám qazon-tatar tillerinde de anıqlanıwınsha, túp tildiń dawıssız sistemasınan ulıwma ǵárezsiz túrde palatal tilge ótip ketiwi múmkin. ishek ceriyasiga:
[assałau magałajqym - üälikämä sǟläm]
- qarang.joqarıda [p. 323. 4-5];
[täur]- 'yaxshi, uyqas, razı, ılayıq' [džaqsy]menen almasinadi -[džaman] ga keri " jaqsı" - " jaman, jawız";
[kǟpir],[p. 80. 58][qapyr]menen,[b. 104, 8; 105. 7], “imonsiz”
86
[kudröt]- “kúsh” < Arab [qudrat],[s. 329, 16 ; 641, 17; 649, 1; 721. 164];
[Davt]- “Dovud” < Arab [Davud],[s. 427. 52],[Däüt]menen [b. 51. 162];
[ažał]- 'o'lim saati' < Arab -['adžal][s. 29. 168; 725. 27];
[Qosar]- 'Kauhir (jánnet degi) deregi' < Arab -[Kauhar],[b. 353. 31];
[qytap]- 'kitob' < Arabsha -[kitāb],[b. 717. 130 ; 719. 180];
[myqnat]- 'mehnat, qıyınshılıq' < Arab -[miḥnat],[718. 133-bet];
[quna]- “sin” < parsısha -[gunah],[b. 718. 165].
Birgelikte ámeldegi bolǵan guttural hám palatal sırtqı kórinisler ushın biz júdá kem mısallardı tabamız.
Modem Qazaq tilindegi shet el sózlerdiń ikkilanishini eń jaqsı kórsetiwshi bir qansha mısallar Alma-Ata qalasında baspa etilgen Qazaq gazetasi “Satsyjałdy Qazaystan”da Džamgyałyning “Túrlidže džazyłatyn bir mȧtłłatyn” atlı maqalasında keltirilgen. 1935-jıl 14-yanvar sanında «Hár túrlı jazılıwı múmkin bolǵan uqsas mánisli sózler haqqında. Men bul maqaladan tómendegi mısallardı tańlaedim:
[bagasy] yamasa [bȧsi]- “onıń qadri, qadri” < parsısha -[bahā]
artıqsha iye [-sy]-[bahāsy];
[mayyłmat]-[mȧlimet]- 'bilim' < arabsha kópshiligilik [ma'lūmāt];
[gasyr] hám [ȧsir]- 'asr' < Arab — ['aṣr];
[qadžet] hám [ȧdžet],[kȧdžet]- “zárúriyat” < Arab -[Haddžat];
[Ilijas] hám [Yłyjas], tán at, < Arab -['Iljas];
[madžȳna] hám [mȧdžīne]- 'mashina' < orıssha - mashg'na -[maqina];
[gadet] hám [ȧdet]- “ádetiy” < Arab -['ādat];
[guryp] hám [ürip] hám [quryp]- 'odat, ádet, paydalanıw' < Arab -['urf];
[qorek]-[körek]- 'ovqat' < parsısha -[xūrak];
[qazyr]-[kȧzir]-[ȧzir] “tayın, házir, bır jola”
< Arab -[hāḍir]- 'paydo bóliwshi, házir, tayın';
[abdan] hám [ȧbden] ​​va [ȧbdȧn]- “jaqsı, jaqsı, jaqsı” < parsısha -[abdān];
[yłym] hám [ilim]- 'ilm' < arabsha -['ilm];
[qaziret] hám [ȧziret]-' Mırzası Joqarılari' < Arab -[haḥaḍrat]- “sırtqı kórinis, házirlik”;
[gałym] hám [ȧlim]- 'olim' < Arab ['ālim];
[qurmet] hám [urmet]- “joqarı húrmet” < Arabsha -[hurmat];
[yzzet]-[izzet]- 'qadr-qımbat' < arabsha -['izzat];
[gumyr] hám [qumyr] hám [ömir]- 'hayot' < ['umr];
[gȳbrat]-[ibret]- 'misol' < Arab -['ibrat];
[mejman]-[myjman]- “qonaq” < parsısha -[mihmān].
Maqala avtorı óz ornında alınǵan tildegi birdey sózden kelip shıqqan bul ekilemshi variantlar ishinde waqıt ótiwi menen ańlatiwshı yamasa bolıwı múmkin bolǵan túrme-túr mánis túsleri payda bolıwın júdá itibarǵa iyelik etiw aytıp ótken. ańlatpa, eki yamasa odan artıq pútkilley basqa túsinikler.
Tómendegi gáp bul hádiyse ushın paradigma bolıp xızmet etedi:
[men qazir baram, azir tursın! ]-
" Men tezlik penen ketyapman, ol (keyin) tayın bolsın! "
[qazyr]- “tezlik penen” [kȧzir]menen almastırılıwı múmkin, lekin [ȧzir]- arab -[hāḍir]menen emes,
87
sırtqı kórinisler menen ańlatpalanadı
[hȧz'r]-[xȧz'r]- 'darhol, 'hozir' < Ózbek
[hȧz'r],[xȧz'r] ózbek tilinde hám házir de “tezlik penen” hám “házir” mánislerine iye bolsa, qazaq tilinde ol bir waqtıniń ózinde fonetikalıq hám semantik variantlarǵa bólingen:[qazyr]-[kȧzir] hám [ȧzir”. ] eki qıylı sózge aynalǵan. Men Proben III-de mánisti uqsas parıqlaw mısalların ele tapmadim. Itimal, olar júdá jaqın waqıtqa tiyisli.
Qazaq tilinde sóz degi túp poziciyasinen qaramastan, uzınlıqtı birinshi buwınǵa ótkeriw tendentsiyası ámeldegi, go'yo ol arab tilinen alınǵan materialda [fā'il] túrindegi sózlerdi kóbirek kórip shıǵıp atırǵan sıyaqlı :
[ǟdil]- 'faqat' < arabsha -['ādil]; Proben III [pp. 65, 17; 657. 46];
[nǟsip]- 'tarqatish' < Arab -[nāsib],[s. 327. 13]; lekin:
[sǟläm]- " tınıshlıq, qawipsizlik" < arab -[salom],
[bet. 26. 82, 86 ; 79. 19, 28; 107. 18, 19 ; 373. 136. 1;]
[Ǟli]- tán at, < Arab -['Ali][s. 32; 36, 23; 37. 30];
[pǟlä]- 'falokat' < arabsha -[balā'],[b. 330, 28; 364. 102; 365. 103];
[ǟskär]- 'askar' < arab -['askar],[b. 372. 132];
[Hǟmra] < Parsısha tán at -[Hämrāh],[s. 443];
[Säjpül Mǟlik] tán at < Arab -[Sajfu-'l-Malik]
- “Patsha semseri”,[521-bet];
[Bǟdi Ülžömöl]- tán at < Arab -[Badī 'u-'d-Džamāl],[b. 586. 326];
[Mǟdinä]- tán at < Arab -[Madina],[b. 643. 44];
[kǟlimät]- 'gaplash, sóylew' < Arab -[kälimat],[kalimat],[b. 721. 263];
[kǟrämät]- 'rahm-shápáát' < Arabsha -[karāmat],[b. 721. 239];
[ǟbībī], arabsha iye 1-shaxs birlik,- 'do'stim' < [Habībī],[724. 1-bet];
[sīpa]- “tikleniw” < arabsha -[qifā],[s. 725. 17];
[ǟpip]- 'pok' < Arab -[ 'afīf],[s. 726, 45];
[zīna]- 'zino' < arabsha -[zina'][b. 729. 17. 4];
[Mǟdi]- tán at < Arab -[Mahdī],[s. 730 -205];
[sīrat]- 'yo'l, yo'l' < Arab -[ṣirāṭ],[s. 732. 272];
[pǟraygat]- 'bezovta etilmegenlik jaǵdayı' < Arab -[farāgat],[b. 735-359];
[Ǟsrapył]- tán at < Arab -['Asrāfīl],[s. 737. 413];
[ǟzrät Ǟli]- 'Alla hazratlari 'Ali' < Arab -[Hatrat Ali],
[bet. 36. 21, 23; 37, 30 ; 468. 135, 136, 138];
[Ǟbü Tälip]- tán at < Arab -['Abū Tälib],[b. 37. 31];
[ǟzrät qoža]- “húrmetli ustaz, ustaz”
< Arab parsısha [haḍrat-i xwādža],[s. 48. 87]
Uzınlıq óz-ózinen, bólekan tómendegi dawıssız juplıqlar nátiyjesinde júzege keledi:
[sǟždä]-'namoz iyiliwsi' < Arab -[sadžda],[s. 732. 256];
[sǟldä]- «salla» dissimilyatsiya etilgen < parsısha < arabsha -[salla]- «to'qmoq, sebet»[b. 729. 142];
[Mǟkä]- tán at < Arab -[Makka],[b. 649. 2];
[ǟdäp]- 'ta'lim' < arabsha -['adab],[729-169 -betlar];
88
[Sǟmärkänt] tiyisli at, < Īrān.[Samarqand][130. 17-bet] Samarqand menen almasınıp [b. 29. 171]60
[60. Qypčaq-Ozbek tilinde: Samartqan sonday, Qåjbåni Xån Dåstån'da passim, Qåjbåni-Xån dástanında ; qarang. Özbek el, xalıq ådåb'jåt'dån dåstånlår böl'm', № 1, edd. Fåzi 'Alim (Junusov) Samarqand. 1928]
[üädä][66. 8-bet] hám [üǟdä]- “interval, waqıt mákan” < Arab > [va'da][s. 325, 18; 359. 82, 85]
ózgermeytuǵın [üäzir]- 'vazir' < Arab -[vazīr][s. 524, 17; 537. 88]
Birdan artıq uzın buwın kelip, Qoraqalpaqdagi sıyaqlı qazaq tilinde tek birinshisi saqlanıp qaladı :
[qīrin]- 'shirin' < parsısha [qīrīn][b. 735. 358]
[kǟrüän]- 'karvon' < parsısha [kǟrvǟn][b. 454, 57; 526. 29, 30 ; 592. 364]
Bunnan tısqarı, bul proceduranıń terissi bolıwı múmkin:
[nǟlǟ]- 'alam, yıǵlaw' < parsısha -[nǟla][b. 733. 280];
[ǟbǖ Qausar]-'Kauhar dereginen alınǵan suv' < parsısha, arabsha [āb-i Kauthar][733. 309 -bet]
Túp uzınlıq tómendegi kóp isletiletuǵın sózde joǵaladı :
[bekär]- “paydasız” < parsısha [bēkār][b. 559. 192]
Tómendegi sózlerde túp cho'ziq unlilar diftongga aynalǵan :
[gajsa]-[Iysa]- 'Iso' < Arabsha -[Īsā][s. 730. 207];
[qajła]- 'ayyorlik, ónermentchilik' < Arab -[ḥīla][b. 726. 46];
[bejqara][b. 109, 3; 350, 44; 355. 66]
menen almasinadi
[bejqärä][b. 305. 6] 'bechora' < parsısha [bē-čāra];
[bajgus]-[bejqara] < parsısha [bē-xōq] dıń 'kambag'al' sinonimi [b. 54. 1]
Labializatsiyaga mısallar : Abu Búkir, n.pr. < Arab Abu Taza [b. 671, 2, 3];
[täüökül]- ' (Allanıń ) hukmi' < Arab [tavakkil][b. 591. 363];
[dünüö]- 'dunyo' < Arab [dunjā][b. 426. 40]
[Muṇgur] pr. n.[bet. 718. 164][Muṇkur]menen almasınıp [b. 728. 125] < Arab [ Munkir]- basqa perishtediń atı ; Arab [Nakīr][Näṇgir] formalarında ushraydı [b. 718. 164] hám [Neṇkir][728. 125-bet].
Bul ózlestirilgen sózler hám sırt el sózleri túrli dáwirlerde ózlestirilganga uqsaydı, bunı bir qarawda tártipsiz bolıp kóringen rawajlanıw mısalları da kórsetip turıptı - túp [q] hám ózgeris [q] > [s] saqlanıp qalǵan, da óz-ara jaǵdaylar. Biraq bul gipotezani qollap-quwatlaw ushın tariyxıy tiykar joq. Tap sonday, IEda ámeldegi bolǵanı sıyaqlı, qarız sózleri hám shet el sózler ortasındaǵı qatań farqga orın joq. Menimcha, bunday sózler qasında ámeldegi bolǵan túrli sotsiologik tarawlardan kelip shıqqan sıyaqlı tuyuladi. Ózleri alınǵan túp sırtqı kórinislerge derlik uqsas sózler kúndelik sóylewde kemnen-kem ushraydı, lekin kóbirek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilge tiyisli bolıp, onı sonday dep ataw múmkin - bul hátte Radloff dáwirinde de pútkilley bolǵan. mullalar qadaǵalawında.
89
Bul ruxaniylar óz sóylewlerin [qara süṇök], “qara suyeklar” sózlerinen kóre tábiy kóbirek arab hám parsı sózleri menen bezewgen, ápiwayı xalıq tekǵana basqa tilden zavqlangani ushın, bálki birpara jaǵdaylar ápiwayı adamlar tárepinen túsinilmeytuǵınlıǵı ushın. Qolaversa, bul [mullalar]dıń úlken bólegi qazan -tatarlar bolıp, olar " jırtqısh shól xalqiga" " jaqsılaw sóylew formasıni" úyretip atırlar, dep esaplardılar. Nátiyjede payda bolǵan " joqarı" jazıw usılında júzege keletuǵın shálkeslik Ilminskiy tárepinen qashannan berli belgilengen61
[61. sf. Ilminskiy. " Grammatika" bet. 5]
hám keyinirek Melioranskij tárepinen. 62
[62. Melioranskiy. «Kratkaya Grammatika... » 3-4-betlar]