I. Fonologiya

AN’LILARDIN’ PALATALIZASI
Palatalizatsiya [üön]-'ten' sanında ámeldegi < az waqıt - qarang Basqaq-Uluning «Qısqasha grammatika» bet. 934
[34. Basqaq-Ulu.p. 14-15, “yumshagan” smyagchyonnye - palatallashgan [y],[ü] hám taǵı basqa unlilarni búydewde qáte. Sol munasábet menen qısqasha aytıp ótiw kerek, házirge shekem qazaq tilinde palatallashgan dawıssızlar payda bolıwın kórsetetuǵın qandayda bir izertlew ótkerilmagan. Meniń pikirimcha, birpara jaǵdaylarda palatalizatsiya jaǵdayları haqıyqattan da ámeldegi bolıwı múmkin; lekin hár halda,[ajrän],[ojlädy] tipidagi mısallarda sonı atap ótiw kerek, suyıqlıqlar ózinden aldınǵı [j] dawısınan kelip shıqqan palatalizatsiya tasıwshısı esaplanadı. K. K. Qazaq tili menen bir qatarda ózbek tilin da jaqsı biletuǵın Júdáxinning pikrine qaraǵanda, suyıqlıqlar [l] hám [r] palatal sózlerde palatallashgan aytılıwdı alǵan. Isenimim kámal emes, lekin bul máselede Iudaxinga orıs túsinikleri málim dárejede tásir etken; Sol orında sonı atap ótiw kerek, orıs tilindegi geografiyalıq atlardı transkripsiyasining ayırım jaǵdaylarında tekǵana turkiy, bálki tungus, paleosiyo hám hátte kavkaz tillerinde de dawıssız sesler juwmaqlawshı jaǵdayda palatal retinde kórinetuǵın boladı, bul hádiyse házirge shekem hesh qanday tásir kórsetpegen. dıqqat. qarang.joqarıda 1 dıń tábiyaatı haqqında, 51-bet] [ałtatum]- " meniń oltiligim (birge) " [b. 50, 134]
Aldınǵı unlili sanlarda proclisisdan kelip shıqqan halda, mısalı, 10 -15 sanlarında [akel-]- 'tashish, alıp keliw, alıp keliw' < [ałyp-kel-] formasına qosımsha túrde. keyinirek [åkel-] forması da ushraydı. Biraq, tábiyaatan palatal yamasa palatal dawıssız sesler arqalı palatalizatsiya jaǵdayları joq, mısalı, Qazaqda waqıtı -waqıtı menen, hátte Qazan -Tatar hám Barabada tez-tez ushraydı.[ajt-]- 'aytish' fe'li da, mısalı, Arqa Turkistonda bolǵanı sıyaqlı, bul jerde palatallashgan formada uchramaydi:[äjt-]. Bul peyil ózbek dialektlerinde palatallashgan formada da ushraydı : Polivanov - qarang. Qoraqalpaqdagi oqıwı [s. 15, 19] Samarqand qasındaǵı Qazaq -Najmanning qipchak sóylesimlerinde [äjt-] hám [åjt-] tillerin belgilegen. Sonı atap ótiw kerek, palatallashtirilgan forması [åjt-] tek Samarqandga jaqın aymaqta ushraydı, biraq [äjt-] azmaz uzaǵıraqta sahralarda ushraydı. Bul palatallashtirilgan forma Iraniylashuvga baylanıslılıǵın kórsetedi.
Łapt'ev tárepinen tóplanǵan material palatalizatsiyaning bir neshe qızıqlı mısalların óz ishine aladı. Ókiniw menen aytamız, Łapt'ev óziniń qazaq tilindegi tekstlerin áyne qaysı bólekten alǵanın itibarsız qaldırǵan.
71
Probenda tómendegi mısallar tolıq joq ekenligi sebepli olar Batıs bólekten bolıwı múmkin:
[ajrän]- “ashqıltım sut” < [ajran][b. 110];
[büür-]- 'buyruq qılıw'< [bujur-][117-bet];
[ž'üt-]- 'yutmoq' < [jut-][p. 124];
[suüł]- 'tayoq, tayaq'< [sojuł] (WB),
salıstırıwlaw ushın, janına qoyılǵan
[soj-]- “urıw, so'ymoq, yechinmoq (teri, kiyim)” [b. 141];
[uüqu]- “uyqu” < [ujuqu][146-bet]
da [ujqu], qay jerden [uuqta-]- 'uxlamoq';
[ojram] keyingi forması menen birge [öjräm]- “iyrim, iyrim” < [oj-ra-m]
[oj-] den - “kiyip ketmek” [137-bet];
[oün]- 'o'ynamoq' < [ojun][138-bet];
[moün]- 'bo'yin ensa' 'bo'yin' < [mojun][135-bet]
[ajrän] sózinde bolǵan palatalizatsiya, yaǵnıy birinshi buwın daǵı [j] tásiri ekinshi buwın unlisiga aralıq suyıqlıq arqalı tásir etiwi Il'minskiy, p.. 14:
[ojłady] > [ojlädy]- “ol o'ylaydi, ol o'ylaydi”
[bajłyq] > [bajliq]- “baylıq”
Qazan -tatar tilindegi palatalizatsiya jaǵdaylarına tómendegiler kiredi:
[jäj-] < [jað-]- “tarqamoq, kengaymoq”
[jäq] < [jaq]- “jas”
[jäqä-] < [jaqa-]- “jasaw”
[jänĭč-] < [janč-]- “ezib taslaw, bóleklamoq”
[jäqĭn] < [jaqyn]- " shaqmaq"
[jāqĭn] < [jaqyn]- 'o'zini giznew'
Jáhán bankinde men Barabada júdá keń tarqalǵan tómendegi mısallardı tapaman :
[jäža-] < [jaqa-]- “jasaw” [jäžar-] < [jaqar-]- “jasıl bolıw”
[jäpqür-] < [jap-uq-ur-]- 'yopishmoq, jabıwtirimoq (ótiw) '
[jäpqün-] < [jap-uq-un-]-“qosılıp ketmek (ótkermeytuǵın )”
[jäpqündzäk] < [jap-ug-un-sa-q]- “jabıwtiruvchi”
[jäžĭn] < [jaqyn]- " shaqmaq"
[jäžil] < [jaqył] < *[jaq-sy-ł]- “jasıl”
Depalatalizatsiya sózde ushraydı
[oguz]- 'ho'kiz' -[WBda etiwmayotgan] < [oguz],[öküz]
Łapt'ev [oguz] den tısqarı [oyguz] hám [oyyz] formaların belgilengenler etedi [b. 136]. Tap sonday, forma
[džuz] < [juz]- “yuz”
Basqaq-Uluda sanap ótilgen nomerlerde mudamı sol formada ushraydı,[s. 42-43].
Bul sıyaqlı sırtqı kórinisler qazaq tilinde Proben IIIda tabilǵan zatǵan. Łapt'evda,[p. 138] forması ámeldegi
[oq]- “ósh” < [öq] < [öč];
[oq] JBda jetispey atir. Bul sózlerdiń guttural sapaǵa aylanıwınıń sebebi házirshe anıq emes.
Palatalizatsiya va depalatalizatsiyaning ko'plab misollari Proben III da topilgan. Ularning sabablari Sandhi uchun qoidalar bilan chambarchas bog'liq.