I. Fonologiya

ARAB HA’M PARSI SOZLERI HA’M CHET EL SO'ZLAR
Dawıssızlar sisteması
[ḫ],[x] mudamı [q]menen ańlatpalanadı :
[qat] < [ḫaṭṭ]- “xat, hújjet”
[qabar] < arab -[habar]- 'yangilik, maǵlıwmat',
[asqana]- “restaurant” < parsısha -[āq-xāpä].
[j]menen kórsetilgen tańlay unlilari arasındaǵı intervokal tárzde:
[pejil]- 'fe'l' < arabsha -[fi 'l],
[tabijat]- “tábiyaat” < arabsha -[ṭabī 'at];
sózde
[sȧhȧt] < Arab -[sā 'at]- 'soat, saat'
Aldınǵı túp [ā] dıń tásiri sebepli [h]menen ańlatpalanadı. Dawıssız sesler menen qosılıp, tańlay bolmaǵan hám palatal ortalıqta [g] boladı :
[agzałar]- “aǵzalar”, arabning turkiy kópligi -['a 'ḍāa']['uḍw] dıń kópligi;
[mug'allim]- “domla” < arab -[muallim];
[negmȧt]- " sıylıq, sıylıq"
tán at retinde de < Arab -[ni'mat];
81
[džemyjet]- “jámiyet” < arab -[džäm'ījät];
[bagzy]- 'ba'zi, bir neshe' < arabsha -[ba'ḍī]- 'qisman'.
[maqqułłagan] dagi tómendegi [q] den aldın [q] ga ózlestiriledi, kóbirek ushraydı.
[maqułłagan]- 'rozi bolıw, kelisim' < Arab -[ma'qūl] artıqsha [-ła-gan];
yamasa joǵalıp ketiwi múmkin:
[mȧlim]- “málim” < arab -[ma'lum]
sonıń menen birge, Taranchi hám E. T;
[qȧde]- “húkimranlıq” kúshli qısqartirilgan < Arab [qā'ida];
[mȧlǖmat]- “bilim” [ḥ] hám [h] ortasında hesh qanday parq joq ; ekewi de [h] ga aylanadı hám waqıtı -waqıtı menen assimilyatsiya nátiyjesinde [x] ga aylanadı :
[xaxyqat]- " haqıyqat" < Arab -[haqīqat]
Baslanǵısh [ḥ-] dıń joǵalıp ketiwi, mısalı,[esap]- “esap” sózinde [hisob] < Arab -[hisob]menen almasıladı.
[esap]-[hisob]- “esap” < Arabsha -[hisob]
Tómendegiler arnawlı rawajlanıwdıń úlgisi bolıp tabıladı:
[göne]- " eski" < parsısha -[kuhna]
mudamı - qazaq-tatar, ózbek -[eski] ornında isletiledi.
Bul jay atlarında da ushraydı :
[Göne-Ürgenish]-
Ózbek -[Kůnȧ-Ůrgȧndž] Xiwǡ qasındaǵı ataqlı eski qala.
Dáslepki [g-] Xiwǡning turkmenlashgan sóylesimleriniń tásirinen kelip chiqmasa kerek, sebebi turkpen tilinde [kȫne] bar. Tiykarınan Xiwǡ tilinen alınǵan vamberining «Čaygataj tekstleri»de [kohne] forması tabılǵan. Basqa tárepden, bas [g-] málim bolǵan Turken tilinde parsısha sóz [gäb]- “sóz” [kep], awızsha tuwındı -[kep-le-]- “sóylew” menen ańlatpalanadı.
[f ]-[p] ga aylanadı :
[pejil]- 'fe'l' < arabsha -[fi 'l],
[pȧt]- 'aksent' [Sapar]- er adam tán atı < Arab -[Sapar],
[qaup],[qavyp]- 'tashvish, qáweter' < arabsha -[havf]
Shet el sózlerde [č] ádetde [q]menen kórsetilgen bolsa,[q] > [s] dıń qazaq hám qaraqalpaqcha ózgeriwi shet el sózlerde waqıtı -waqıtı menen júz boladı :
[qoq]- 'yaxshi, meyli' < parsısha [xōq],
[rȧviq]- “kurs, usıl, forma” < parsısha -[ravish],
[duqpan]- “dushpan” < parsısha [duqman],
[qert]- " shárt, shárt" < arab -[qart]
[peqe] hám [peqqe]- 'uchar, midge' < parsısha -[päqä]. 51
[ 51. sf.joqarıdaǵı p. 39. tepa]
lekin [samał]- “samal” < parsısha < arabsha -[qimāl] “arqa”
[Samrat]- er adam, tán at < parsı plus arab [Shah-Murod];
Qazaq -[duspan]- “dushpan”< parsısha -[duqpan]
[Proben III 370, 7-bet; 405, 15; 405. 19];
[sert] < Arab -[qarṭ][Proben III 97, 22, 26, 27-betlar]. 52
[52. Polivanovning “Qaraqalpaq tekstleri” shıǵarmasında men arabsha [q] saqlanıp qalǵan bir mısaldı kóremen:[qeriklesip] < [qärīk-lä-q-ip]- arabdan “jora bolıw” -[qärīk]- 'yo'ldosh' - p. 24]
82
Kóplegen turkiy tillerde bolǵanı sıyaqlı, baslanǵısh suyıqlıqlardan paydalanıw qadaǵan etiledi:
[uruqsat]- 'ruxsat' < Arab [ruḫṣat].
[53. qarang.joqarıǵa qarang, p. 77 orta]
Eki dawıssız aqırǵı jaǵdayda kelip, ekinshisi túsiriledi yamasa jańa buwın payda boladı :
[dos]- " dos" < parsısha < [dōst],
[pȧt]- 'aksent' [paqyr]- 'g'urur' < Arab -[fahr].
Dawıslı qosımshanıń qosılıwı nátiyjesinde payda bolǵan jańa buwında dawıslı joǵaladı :[paqry] iyelik 3-shaxs.
[paqyr] < Arab -[fahr].
Dawıslı qosımshalar qosılǵanda ekinshi dawıssız taǵı payda bolıwı múmkin: iye 3-shaxs.
[dos]- " dos" < parsısha [dōst]
[dosu] hám [dostu] formasında da ushraydı.
Protetik [h-] den paydalanıw gúzetiledi
[Hȧmǖ-dȧrja] hám [Hamū-dȧrja]- “Amu dáryasi”
Bul protetik [h-] turkiy ózgeshelikke iye emes, sebebi turkiy tiller daslep [h] ga iye emes. Bul Iran tásirinen kelip shıqqanǵa uqsaydı : bul hádiysediń eki mısalı Kaqgarida tabılǵan,
[xata]- " ota" hám [hana]- " ona"
Qoshg'ariyning sózlerine kóre, Xotan (!) hám Känčäk qáwimleri tilinde ushraydı.
Dawıslı dawıs sisteması
Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı,[a] tek birinshi buwında yamasa [h] aldından ekinshi buwında ushraydı :
[Ȧmet]- tán at < Arab -['Ahmad];
[Salmen]- tán at < Arab -[Salmon];
[Sȧnem]- hayallıq tán atı < Arab -[Ṣanam]- “but”;
[Ȧmīne]- hayallıq tán atı < Arab -['Amīna];
[Sȧlīme]- hayal tán atı < Arab -[Salima];
[Džȧmīle]- hayallıq tán atı < Arab -[Džamīla];
[ȧjnek]- “tamasha” Parsısha - arabshanıń kishreytiruvchisi -['ajn]- 'ko'z' - qarang. orıssha sóz - ochki -[očkí] saw tártip hám ​​ma'no menen;
[sȧlemetlik]- 'omonlik' < Arab -[salāmat] plus turkiy -[-lik];
[ȧger]- 'agar' < parsısha -[agar];
[zȧlel]- 'zarar, zálel' < arabsha -[ḍarar];
[tȧrep]- 'yon' < arabsha -[ṭaraf];
[hȧkke]- 'magpie' [gȧlle]- 'poda, suruv' < parsısha [galla]; 54
[54. Qaraqałpaqda [galla],[galle] ga bunday munasábette bolıw sebepleri anıq emes. Bul sóz yamasa áyyemgi alınǵan yamasa [galle] yamasa [gałła]] sıyaqlı formaǵa iye bolǵan sóylesimnen alınǵan.
[hȧmme]- 'birgalikda, bir waqıtta' < parsısha [hama];
[ȧste- ȧste]- “aste, áste” < parsısha -[āhasta- āhasta];
[sȧhȧt]- 'soat, saat' < arabsha -[sā'at];
[qahār]- 'g'alaba, utıw' < Arab -[qahr];
[bȧhȧr]- 'bahor' < parsısha -[bahār] hám basqalar ;
lekin, soǵan qaramay, izbe-iz
[mektep]- 'maktab' < Arab -[maktab].
83
Túp uzınlıq [i],[u] hám [ü] unlilarida saqlanıp qalǵan :
[mīne],
[Sȧlīme],
[Hşmīde],
[Djamile],
[Bibigul]
barlıq hayallarǵa tán ısımlar,
[mȧlǖmat]- " bilim",
[hükǖmet]- " húkimet",
[īqan]- " ruwxanıy salawat" Parsısha [ī] hám [ē] sózde eki qısqa dawıslı payda bolǵan
[myjyq]- 'tirnoq' < parsısha [mīx] hám [mēx].
Túp uzın buwınnan buwınǵa shekem bolǵan ózgerisler qazaq tilinde tez-tez ushraydı - tómende kóriń.
Anteconsonantal jaǵdayda,[-ih-] > [ī] ın
[mīman]- “qonaq” < parsısha -[mihman],
hár eki forma [dīxan] hám [dyjxan] 'dehqon' < parsısha -[dihqān] ushın tabılǵan.
[dīxan]-[dyjxan]- “dıyxan” < parsısha -[dihqān].
Eki yamasa odan artıq uzın unlilar payda bolǵanda, uzınlıq ádetde tek birinshi unlida saqlanadı :
[qīrin]- " shıyrın" < parsısha [qīrin].
Qazaqda bul ózgeshelikke kóbirek mısallar bar - tómenge qarang.
Labializatsiyaga mısallar ámeldegi
[mümkün]- “múmkin” < arabsha -[mumkin]55
[55. Tap sonday Usmon [mümkin] hám [mümkün] 'id. ']
[totu] de - “totıqush” < parsısha -[ṭūṭī].
Forma
[muqujt]- “okean” tap sonday rawajlanıwdıń aralıq basqıshında < *[muqyjt] túp cho'ziq dawıslı [muḥīt] den diftong menen labial-izatsiya sebepli júzege keledi.
[qymbat]- “baha, qadr” < Arab -[qīmat].
[ī] dıń túp uzınlıǵı sebepli tómendegi [m] uzaytırıladı jáne onıń sapası boyınsha geminat dissimilyatsiyasi júz boladı. Sonday etip, sanskrit tilindegi ayriqsha at [Bhīmasēna] da tap sonday dawıs ózgeriwine dus keldi hám áyyemgi Ujgur tilinde [Bimbasini] retinde kórinetuǵın boladı. 56
[56. P. W. K. Myuller. Uygurika. II 26. 15, 19 -betlar; 27. 20, 22]
Bul rawajlanıw fiziologiyasiga kelsek, roman yamasa slavyan tillerindegi uqsas fonetikalıq proceduranı salıstırıń, ol jaǵdayda qos dawıssızlardıń tásiri aldınǵı unlining muǵdarın asıradı. Qazaqda [qymbat] bar, lekin Turkpen [qymmat].
Qaraqalpaqda guttural yamasa palatal sapaǵa salıstırǵanda ikkilanishning birden-bir mısalı.
[qale-]- “qálew, shıdamlılıq” < parsısha -[xwāh] plus [-la-]
Ózbek -[xȧhla-],[xȧlȧ-] 'id', holbuki qazaq tilinde kóplegen mısallar bar.
Proben IIIdagi Qazaq aldınǵı qarızlar qatlamı, arab hám parsı tillerindegi qarız sózlerine kóplegen mısallardı usınıs etedi. Olardan geyparaları tómende saylanadı. Jaqında payda bolǵan qatlam mısalları, orıs tilindegi sózler Qaraqalpaq tilinde kóbirek ushraydı, holbuki, óz tábiyaatına kóre, Proben III orıs tilindegi sózlerge derlik hesh qanday mısal keltirmeydi.
84
Joqarıda xarakteristikalanǵan dawıs ózgerisleri, ulıwma alǵanda, qazaq tiline shet el sózler ózlestirilganda da orınlı bolıp tabıladı.
velars:
[Buqara]- 'Buxara qalası' < Iran I. & [Buxārā]- 'Buxara' [b. 35. 17];
[qoža]- 'ustoz, ustaz' < parsısha -[xwādža][25-56-betlar; 26. 79];
[qabar]- “xabar” < [habar][77. 28-bet];
[paraqar]- 'buzuvchi' < parsısha -[pāra-xwar],[b. 66. 21];
[akīqat]- 'haqiqat' < Arab -[haqīqat],[b. 236, 130];
[käukär]- “jawhar” < parsısha
[gavhar],[s. 362. 19];
[Käüä]- 'Havva' < Arab -[hava],[s. 426. 16];
[giqrät]- 'zavq (ıshıwda, ziyapatlarda ) ' < arabsha -['iqrat],[b. 735. 356]
[nigmät]- 'sovg'a' < Arab -[ni'mat],[b. 735-357];
[qanagat]- 'qanoat' < arabsha -[qanā'at],[s. 327. 13];
[magraž]- “(Muhammaddıń ) aspanǵa eliriwi” < Arab -[mi'radž],[s. 678. 43];
[asałau magałajqym - üälikämä sǟläm! ]57
[57. Bul sózler sózlovchilar sanasında olardıń bólek individual mánisin túsinbew nátiyjesinde nadurıs ajıratılǵan. Ózbek tiliniń qubla qipčaq sóylesimlerinde bolǵanı sıyaqlı qazoq tilinde de aqırǵı [-a] > [-au]; Tolıq maǵlıwmatlar ushın meniń “Úsh ózbekshe tekst” 188-189 -betlarga qarang. ]
" Sizge tınıshlıq hám siz menen tınıshlıq bolsın! "
< Arab [as-sálemu aleykum - hám aleykum as-sálem! ],[s. 323. 4-5;
[Qudaj tagała]- 'Alla taolo! ' < parsısha, arabsha -[xudāj ta'ālā],[s. 364. 102];
[qärigät]-'diniy huqıq' < Arab -[qarī'at],[s. 15. 20 ; 492. 299];
[dugaj sǟläm]- “tınıshlıq ushın duo” < arabsha -[du'ā-ji salām] > parsısha [iẓāfat],
[bet. 79. 19, 28; 80, 50];
[džamagat]- “jámiyet” < Arab -[džamā'at],[b. 103. 5];
[qazap]- 'qiynoqlar' < Arab -['aðāb],[b. 691, 93];
[kizmät]- 'xizmat, minnet' < Arab -[hidmat],[b. 15. 22];
[qajła]- 'ayyorlik, hayyarlıq, ónermentchilik' < Arab -[ḥīla],[b. 726, 46].