Jobasi: I. Kirisiw II. Tiykargi bolim

Tema:Buddizm

Jobasi:
I.Kirisiw

II.Tiykargi bolim
1.Budizm payda boliwi
2.Buddizm dini tarixi
3.Buddizm dini rawajlaniwi
III.Juwmaqlaw
IV.Paydalangan adebiyatlar

Kirisiw
Buddizm (Budda atınan alınǵan ), Buddaviylik dini — jáhánda keń tarqalǵan dinlerden biri (Xristian dini hám Islam dini menen birge). Oǵan ıqtıqat etiwshiler shama menen 500 mln. adamnan artıq. Eramızǵa shekemgi VI—V-ásirlerde Indiyada payda bolǵan. Oraylıq Aziya,. Arqa Aziya mámleketlerinde hám Uzaq Shıǵısda tarqalǵan. Házirgi kúnde. Shri Lanka, Myanma (Birma ), Tailand, Laos, Kambodja, Vyetnam, Tibet, Butan hám Yaponiya sıyaqlı mámleketlerdiń tiykarǵı dini bolıp tabıladı. . arnawlı bir tariyxıy dáwirlerde Qitay, Indiya, Kareya hám Indoneziyada, derlik pútkil Aziya xalıqları, yaǵnıy jáhánnıń 2/3 bólegi xalqı ruwxıy qádiriyatlarına kútá úlken tásir kórsetken. de 2 tiykarǵı jónelis ámeldegi: xinayana hám maxayana. Keyingisi júdá kóp sekta hám islamdaǵı mekteplerge bólinedi.Basqa dinlerden ayrıqsha túrde. de hesh bir ózgermeytuǵın zat joq, hátte Quday da ózgeriwshen, dep uqtiriladi. Tek az waqıt yamasa jıldamlar dizbegi ámeldegi bolıp, olardıń hár biri joǵalıp, keyingisine orın beredi. táliymatına kóre, insan mudami azap-aqıretke mahkum hám buǵan onıń ózi sebep boladı. Biraq ol, sonday bolsada paydasız bolsada, óz turmısı hám párawan turmısın saqlap qalıwǵa háreket etedi. Azap-aqıretten qutılıw ushın ko'ngil xosh kórgen barlıq zatlardan ózin tiyisw dárkar. Úzliksiz túrde kózaba, uriliqtan, basqaǵa zálel jetkiziwden, zinodan ózin tiyish hám de meditatsiya (sananı joqarı haqıyqatqa jetiwiwge qaratıw ), " bodxi", yaǵnıy " biymálellik" ka hám aqır-áqıbette nirvanaga (azap uqibetin tawısıwına ) alıp keledi. Nirvanaga jetiwisiwi ushın talap etiletuǵın etikalıq bárkámallıq bir emes, bir neshe turmıstı talap etiwi múmkin.jayinde 3 zat — Budda (Múqaddeslengen zat), Dharma (táliymat ) hám Sangxa (xristian monaxlar jámááti) ga ıqtıqat qılıw jatadı. Sangxa jámáátine qabıl etilgen shaxs tómendegi 10 farzni ótew etiwge ant etedi: 1) hesh kim yamasa hesh nárseni turmıstan juda etpeslik; 2) ótirik sóylemeslik; 3) uriliq etpeslik; 4) jınıslıq baylanısqa kirmeslik; 5) mast etiwshi ishimlik ishpewi; 6 ) kúnniń ekinshi yarımınan tap ertengi keshke shekem awqatlanıw etpeslik; 7) úsh kiyimnen artıq hesh nárse menen deneni bezameslik; 8) ǵalabalıq bayramlarda qatnaspaw hám tamashagóy retinde qatnasmasliq 9 ) bálent hám jumsaq orında jatpaw; 10 ) pul isletpew Xristian monaxlar jámááti tiykarınan. txeravadasi (áyne — aqsaqallar táliymatı ) ga xas bolıp tabıladı. Maxayanada " haqıyqat jolı" hár kim ushın ashıq .

Budda tariyxı 2500-jıldan artıq dawirdi óz ishine aladı. Oǵan daslep braxmanizm hám jaynizmni tásiri kúshli bolǵan. Imperator Ashoka (eramızǵa shekemgi III-ásir) dáwirinde Budda. kúshli ǵárezsiz dinge sıyınıw retinde qáliplesti. IX asirde tabıslı iskerlik kórsetken Budda. Indiyada krizisqa júz tuta basladı hám sońıında bul jerde onıń ornın xinduizm tolıq iyeledi. Biraq Budda Shri Lanka,. Shigis Aziya hám Oraylıq Aziya arqalili Qitay, Koreya, Yaponiya hám Tibetga jayilip ulgurgen edi. Shri Lanka hám Arqa Aziyanıń materik bóleginde Budda txeravadasi (qáddi. dástúrlerge sadıqlıq ), Qitay, Kareya, Yaponiya hám Tibetda bolsa maxayana (jańasha jantasıwlar ) tarqaldi. XV-asirde Aziya kontinentinde payda bolǵan evropalıqlar Budda menen tanıwdılar. Olardıń geyparaları budddaga kirgennen keyin, Angliya, Germaniya, AQShda óz jámáátlerin quradılar. Qitaylıq hám Yaponiyalıq emigrantlar bul ıqtıqattı Gavay atawları hám AQShting batıs jaǵalarına alıp keldiler. Házirgi waqıtta AQShga kóplegen yapon hám tibet xristian monaxları hám de ilimpazlarınıń kirip keliwi nátiyjesinde mámleket boylap iri Budda jámáátleri dúzildi. Budda dıń bir neshe xalıq aralıq shólkemleri de bar Budda da kúndelik, udayı tákirarlanatuǵın, arnawlı hám bayram dástúrleri ótew etiledi. Monastir, sıyınıwxana hám xojalıqlarda azandagi hám keshki sıyınıwlar uyimlastiriladi Ádetde, 12—13 jaslı óspirim 20 jasqa shekem, yaǵnıy jası tolıwǵa jetkenge shekem monastirda xristian monaxlıqtı oteydi, lekin, shama menen olardıń úshten bir bólegi ómirlik sol mártebede qaladı. Ápiwayı qevm yamasa dúnyalıq adamlardıń eń tiykarǵı kúndelik wazıypası — xristian monaxlardı awqat menen támiyinlew bolıp tabıladı. Bunıń menen olar iygilikli xızmet etken boladılar. XX -asirde jáhán boylap dúnyalıq kisilerdi bul dinga qosıw ádet kórinisine kirdi. Hátte Indiyanıń ózinde de Budda dúnyalıq formada qayta tiklenip atır. Yaponiyada dúnyalıq kisiler " sinsyuko" (" jańa dinler") dep atalǵan aǵıslardı (Rossiyada úlken sebep bolǵan " Aum sinrikyo" usılardan ) qurap atırlar. Amerikadaǵı " jańa buddizm" jámáátleri tiykarınan dúnyalıq kisilerden quram tapqan. Ózbekstanda bir Budda jámááti rásmiy túrde iskerlik kórsetedi. Buddizm dini ozinin tarqaliwi menen ayriqsha orin tutadi. Bul din shigis aziyada indiyada ken tarqalip onin agimlari kop jerlerde ushirasadi. Buddizm dini taliymati ozinin qattiq qol nizamlari menen ajiralip turadi. Buddim dini uliwma rawajlaniwi boyinsha kop jerlerde tarqalgan bolip onin madeniyati taliymati kop jerlerde ushirasadi. Buddizm dini uliwma tarqaliw agimida basqasha bolgan.