I боб. Жиноят Кодексининг вазифалари ва принциплари

180-модда. Сохта банкротлик
Сохта банкротлик, яъни хўжалик юритувчи субъектнинг ўз мажбуриятларини иқтисодий жиҳатдан бажара олмаслиги ҳақида била туриб, ҳақиқатга тўғри келмайдиган эълон бериши кредиторларга кўп миқдорда зарар етказилишига сабаб бўлса, -
энг кам ойлик иш ҳақининг юз бараваридан икки юз баравари­гача миқдорда жарима ёки беш йилгача муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш ёхуд уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Етказилган моддий зарар уч карра миқдорида қопланган тақ­дирда, озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо қўлла­нилмайди.

1. Шарҳланаётган ушбу жиноятнинг ижтимоий хавфли­лиги шундаки, у содир этилиши билан бозор иқтисодиётининг асосий қонунлари бузилади, халқ хўжалигининг нормал фао­лият кўрсатиши издан чиқади, бозор иқтисодиётига ўтиш сиёса­тини амалга ошириш қийинлашади, чунки бозор иқтисодиётига асосланган иқтисодий тизимнинг ўзи молиявий маблағдан маҳ­рум бўлади. Бундан ташқари, ушбу ижтимоий хавфли қилмишни содир этиш тадбиркорларнинг, фуқароларнинг хўжалик субъект­лари ёки контрагентлар фаолияти барқарорлигига ишончини су­сайтиради ва ижтимоий низолар келиб чиқиши хавфини туғди­ради.

2. Мазкур жиноятнинг объекти бозор иқтисодиётида ўрна­тилган қоидаларни амалга ошириш билан боғлиқ ижтимоий му­носабатлар, кредиторлар манфаатлари ва баъзи ҳолларда давлат манфаатлари ҳисобланади.
Бевосита объект эса хўжалик субъектини банкрот деб эълон қилиш тўғрисидаги қонуний белгиланган тартиб ҳисобланади.
3. Банкротлик (иқтисодий ночорлик) деганда, “хўжалик суди томонидан эътироф этилган, қарздорнинг пул мажбурият­лари бўйича кредиторлар талабларини тўла ҳажмда қондиришга ва (ёки) мажбурий тўловлар бўйича ўз мажбуриятини тўла ҳаж­мда бажаришга қодир эмаслиги”, тушунилади. Уларга солиқлар, йиғимлар ва давлатнинг мақсадли фондларига бошқа мажбурий тўловлар киради.
Банкрот деб фақатгина унинг аломатлари мавжуд бўлгандаг­ина эълон қилиш мумкин, хусусан:
* қарздорнинг пул мажбуриятлари бўйича кредиторлар та­лабларини қондиришга қодир эмаслиги, агар тегишли мажбу­риятлар юзага келган кундан эътиборан уч ой (йирик корхоналар учун олти ой) давомида қарздор томонидан бажарилмаган бўлса. Фуқаро олдида хўжалик субъекти, шунингдек, унинг муассислари (иштирокчилари) - иштирокидан келиб чиқадиган мажбуриятлар бўйича ҳаёт ёки соғлиғига етказилган зарар учун жавобгарликни ўтаётган бўлса, мазкур фуқаро уларнинг кредитори ҳисоблан­майди;
* қарздорнинг мажбурий тўловлар бўйича ўз мажбурия­тини бажаришга қодир эмаслиги, агар тегишли тўловлар мажбу­рияти юзага келган кундан эътиборан уч ой (йирик корхоналар учун олти ой) давомида қарздор томонидан бажарилмаган бўлса.
Жамоат ташкилотлари, адвокатлик идоралари, сиёсий партия­лар, касаба уюшмалари ва бошқа шунга ўхшаш нотижорат таш­килотларга нисбатан банкротлик қоидалари қўлланилмайди. Би­роқ матлубот кооперативлари ва ижтимоий фондлар каби ноти­жорат ташкилотларга банкротлик қоидалари қўлланилади.
Ўзбекистон Республикасининг амалдаги "Банкротлик тўғрис­ида"ги (янги таҳрирда) Қонунига кўра, юридик шахс ёки якка тадбиркор фақат хўжалик суди томонидан иқтисодий ночор деб топилиши мумкин. Суддан ташқари бажариладиган таомиллар судгача санация қилиш ёки қарздорни ихтиёрий равишда тугатиш (фаолиятини тугатиш) бўлиши мумкин.
4. Объектив томондан жиноят хўжалик юритувчи субъект­нинг ўз мажбуриятларини иқтисодий жиҳатдан бажара олмаслиги ҳақида била туриб, ҳақиқатга тўғри келмайдиган эълон бериши натижасида кредиторларга кўп миқдорда зарар етказилишида на­моён бўлади.
Банкрот деб эълон қилиш деганда, хўжалик юритувчи субъ­ектнинг иқтисодий ночор ҳисобланиши, яъни кредиторлар олдида ўзининг мажбуриятлари бўйича тўлиқ жавоб бера олмай қолиши тўғрисида маълумотлар тарқатиш тушунилади.
Бошқа маълумотлар, масалан, шаън ва қадр-қимматга тажовуз қилувчи, ишчанлик обрўсига путур етказувчи маълумотлар сохта банкротлик деб қаралиши мумкин эмас.
5. Ўзбекистон Республикаси Қонунига мувофиқ, банкрот­ликни эълон қилиш қонунчиликда белгиланган доирада қуйи­даги ҳаракатлардан бирини содир этгандан сўнггина амалга оши­рилиши мумкин:
* банкротлик аломатлари юзага келган тақдирда, қарздор юридик шахснинг раҳбари, якка тартибдаги тадбиркор қарздори бу ҳақда қарздорнинг муассисларига (иштирокчиларига), бошқа­рув органларига ёки қарздорнинг мол-мулки эгасига судгача са­нация ўтказиш мақсадида банкротлик белгилари ҳақида ёзма шаклда хабар қилиши шарт;
* лозим даражада хабардор этиш деганда, кредиторга, ва­колатли органга, шунингдек, ушбу Қонуннинг 10-моддасига му­вофиқ кредиторлар йиғилишида иштирок этиш ҳуқуқига эга бошқа шахсга кредиторлар йиғилиши ўтказилиши ҳақидаги ха­барни кредиторлар йиғилиши ўтказиладиган санадан камида икки ҳафта олдин почта алоқаси орқали ёки бундай хабар кредиторлар йиғилиши ўтказиладиган санадан камида беш кун олдин олини­шини таъминловчи бошқа усул билан юбориш тушунилади;
* кредиторни ёки кредиторлар йиғилишида иштирок этиш ҳуқуқига эга бошқа шахсни шахсан хабардор қилиш учун зарур маълумотлар (қарздор юридик шахснинг номи ва жойлаш­ган ери; кредиторлар йиғилиши ўтказиладиган сана, вақт ва жой; кредиторлар йиғилишининг кун тартиби; кредиторлар йиғилиши кўриб чиқадиган материаллар билан танишиш тартиби; кредитор­лар йиғилиши иштирокчиларини рўйхатга олиш тартиби; қарздор якка тартибдаги тадбиркорнинг фамилияси, исми, отасининг исми ва яшаш жойи)ни аниқлаш имкони бўлмаганда ёхуд мазкур шахс­ларни шахсан хабардор этиш имконини бермайдиган бошқа ҳо­латлар мавжуд бўлган тақдирда, кредиторлар йиғилиши ҳақидаги хабарнинг Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томо­нидан белгиланадиган тартибда расмий нашрда эълон қилиниши ана шундай шахсларни тегишли равишда хабардор этиш деб эътироф этилади;
* хўжалик судида ишни кўриб чиқиш натижасида чиқарил­ган суд ҳужжатидан қатъи назар, хўжалик судида бан­кротлик тўғрисида ишни қўзғатиш.
6. Сохта банкротликнинг ўзига хос жиҳати банкротлик тўғрисида тарқалаётган маълумотларнинг ҳақиқатга тўғри кел­маслигини билиш ҳисобланади. Бошқача айтганда, хўжалик юритувчи субъект ҳақиқатда кредиторлар олдидаги ўз мажбури­ятларини бажаришга қодир бўлгани ҳолда, уларни бажаришдан атайлаб бўйин товлаб, ўзини банкрот деб эълон бериши, била ту­риб ҳақиқатга тўғри келмайдиган эълон беришидир. Била туриб банкротлиги ҳақидаги ёлғон маълумотни эълон қилишнинг асо­сий шарти ўзининг ночорлиги ҳақидаги ёлғон маълумотни, яъни ҳақиқий ҳолатга тўғри келмайдиган маълумотни қонунда белги­ланган тартибда эълон қилиши ҳисобланади. Хўжалик юритувчи субъект қонунда белгиланган тартибни бузиб, ўзининг иқтисодий ночорлигини эълон қилиш ҳоллари сохта банкротлик эмас, балки фирибгарликни вужудга келтиради.
7. Хўжалик юритувчи субъектнинг кредиторларга кўп миқ­дорда зарар етказилган пайтдан эътиборан сохта тадбиркорлик тугалланган деб ҳисобланади. Мазкур кўп миқдордаги зарар со­хта тадбиркорлик жинояти объектив томонининг зарурий белгиси ҳисобланади. Фуқаро олдида хўжалик субъекти, шунингдек, унинг муассислари (иштирокчилари) - иштирокидан келиб чиқа­диган мажбуриятлар бўйича фуқаро ҳаёти ёки соғлиғига етказил­ган зарар учун жавобгарликни ўтаётган бўлса, мазкур фуқаро уларнинг кредитори ҳисобланмайди.
(Кўп миқдордаги зарар тушунчаси тўғрисида Жиноят кодек­сининг Махсус қисми VIII бўлимига қаранг.)
Кўп миқдорда зарарнинг йўқлиги фақатгина фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликни келтириб чиқаради. Агар айбдор шахс­ларнинг ҳаракатлари кўп миқдорда зарар етказишга қаратилган бўлиб, бироқ айбдорларнинг ихтиёрига боғлиқ бўлмаган ҳолда бундай оқибат келиб чиқмаган бўлса, уларнинг қилмишини сохта банкротликка суиқасд сифатида деб квалификация қилиш ло­зим.
8. Субъектив томондан жиноят тўғри қасд билан содир эти­лади. Айбдор ўзини ёки тижорат ташкилотини била туриб ёлғон равишда банкрот деб эълон қилаётганлигини англаб етади, креди­торларнинг манфаатларига кўп миқдорда зарар етказаётганлигини билади ва шуни хоҳлайди ёки била туриб шунга йўл қўяди.
Қоида бўйича, шарҳланаётган ушбу жиноят ғаразли мотив бўйича содир этилади, лекин бошқа мақсадлар ҳам мавжуд бўлиши мумкин.
9. Жиноятнинг субъекти ўн олти ёшга тўлган ҳар қандай шахс ва тадбиркорлик билан шуғулланувчи, хўжалик субъекти номидан ҳаракат қила оладиган, яъни хўжалик судига банкротлик тўғрисида иш қўзғатиш лозимлиги тўғрисида қарор қабул қилиши мумкин бўлган шахс ҳисобланади. Бундай шахслар сифатида юридик шахснинг раҳбарлари, юридик шахс ташкил этмасдан фаолият юритаётган якка тартибдаги тадбиркорлар ва хўжалик субъекти номидан банкротлик тўғрисида ишни қўзғаш ваколатига эга бўлган бошқа шахслар (масалан, тугатиш комиссияси аъзо­лари) ҳисобланади.
ЖК 180-моддаси билан жавобгарликка хўжалик субъекти но­мидан хўжалик судида банкротлик тўғрисида ишни қўзғатиш вако­латига эга бўлмаган, бироқ қонун бўйича кредиторларнинг йиғи­лиши тўғрисида хабарлар юбориш ёхуд бошқа шахслар (масалан, кредитор, прокурор, давлат солиқ инспекцияси) номидан хўжалик субъектининг банкротлиги тўғрисида ишни қўзғатиш ваколатига эга бўлган шахслар ҳам тортилади. Юқоридаги шахслар сохта банкротлик бўйича, фақатгина хўжалик юритувчи субъектнинг фаолиятига ёрдам бериш мақсадида, уни иқтисодий ночорлигини ҳақиқатга тўғри келмаслигини била туриб, бу ҳақда эълон қилган ҳолатлардагина жавобгарликка тортилади. Бундай ҳолатда ушбу шахслар ЖК 180-моддаси бўйича жавобгарликка тортилишида ЖК 28-моддаси 4-қисмига ҳавола қилинади, шарҳланаётган жи­ноят бўйича айнан хўжалик субъекти номидан ҳаракат қилган шахс эса фақатгина бажарувчи сифатида ЖК 180-моддаси бўйича жавобгарликка тортилади.
10. Ушбу модданинг 2-қисмига мувофиқ, етказилган моддий зарар уч карра миқдорида қопланган тақдирда, озодликдан маҳ­рум қилиш тариқасидаги жазо қўлланилмаслиги ҳақидаги рағбат­лантирувчи норма белгиланган. Ушбу қоида ЖК 167-моддаси 4-қисми таҳлилида шарҳланган бўлиб ушбу моддага нисбатан бошқача хусусиятга эга эмас.
11. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, “сохта банкротликка доир ишларни кўришда ишнинг барча ҳолатларини синчковлик билан, ҳар томонлама, тўла ва холисона текшириб чиқиш ва бундай қаллоб­ликнинг ҳақиқий ташкилотчиларини аниқлаш шарт, зеро маз­кур ташкилотларга уларни ташкил этишга алоқаси бўлмаган шахслар, яъни сохта шахслар ҳам расман раҳбарлик қилишлари мумкин”.