I боб. Жиноят Кодексининг вазифалари ва принциплари

176-модда. Қалбаки пул, акциз маркаси ёки қимматли қоғозлар ясаш, уларни ўтказиш
Ўтказиш мақсадида қалбаки банк билетлари (банкнотлар), металл тангалар, акциз маркалар, шунингдек, қимматли қоғозлар ёхуд чет эл валютаси ёки чет эл валютасидаги қимматли қоғоз­лар ясаш ёки уларни ўтказиш -
беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Ўша ҳаракатлар:
а) такроран ёки хавфли рецидивист томонидан;
б) кўп миқдорда;
в) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилган бўлса, -
беш йилдан ўн йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазо­ланади
Ўша ҳаракатлар:
а) жуда кўп миқдорда;
б) уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб содир этилган бўлса, -
ўн йилдан ўн беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.

1. Таҳлил қилинаётган модда халқаро характерга эга жиноят бўлиб, унга қарши 1931 йил 20 апрелда қабул қилинган “Пул бел­гиларини қалбакилаштиришга қарши кураш тўғрисида”ги Кон­венция асосида кураш олиб борилади. Ушбу Кон­венцияга мувофиқ, “пул белгилари ва қимматли қоғозларни қал­бакилаштириш билан шуғулланувчи шахслар қаерда жиноят со­дир этиши, қайси давлат фуқароси бўлиши ва ҳаракатлари қайси иштирокчи-давлатнинг пул тизимига қаратилганлигидан қатъи назар жиноий жавобгарликка тортиладилар”.

2. Таҳлил қилинаётган жиноятнинг ижтимоий хавфлилиги шундаки, ўтказиш мақсадида қалбаки банк билетлари (банкнот­лар), металл тангалар, акциз маркалар, шунингдек, қимматли қоғозлар ёхуд чет эл валютаси ёки чет эл валютасидаги қимматли қоғозларни ясаш ё уларни ўтказиш билан шуғулланувчи шахслар давлатнинг пул-кредит тизимига зарар келтириб, инфляциянинг пайдо бўлиши ва ривожланишига, иқтисодий беқарорликка, рес­публиканинг иқтисодиётига зарар етказади. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида ушбу жиноятнинг хавфлилиги ай­ниқса ошади. Пул оборотини бошқаришни қийинлаштиради. Чунки пул эмиссияси давлат томонидан товар ва пул мутаносиб­лигини инобатга олиб амалга оширилади. Қалбаки пул ёки қим­матли қоғозлар ясаш, уларни ўтказишнинг ижтимоий хавфлилиги, аввало, шундан ибо­ратки, бу ҳаракатларни содир этиш қоғоз пул ёки қимматли қоғозлар кўпайиб кетишига, яъни пул ва товар мас­сасининг ўзаро мутаносиблиги бузилишига сабаб бўлади. Муома­лада товар би­лан таъминланмаган қоғоз пуллар пайдо бўлади, бу пулнинг қад­рсизланишига, иқтисодий беқарорликка сабаб бўлади, давлат иқ­тисодиётининг асосларига путур етказади.
3. Жиноятнинг объекти давлатнинг пул ва кредит тизими нормал фаолият олиб боришини таъминловчи муносабатлардир.
Жиноятни содир этишда фақат Ўзбекистон Республикаси Марказий банкига берилган ваколатлар бузилади. Ўтказиш мақ­садида қалбаки банк билетлари (банкнотлар), металл тангалар, акциз маркалар, шунингдек, қимматли қоғозлар ёхуд чет эл валю­таси ёки чет эл валютасидаги қимматли қоғозлар ясашдан мақ­саддан яна бири бу солиқ тўламасликдир.
4. Жиноятнинг предметини қуйидагилар ташкил этади:
* Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг банк би­лет­лари (банкнотлар), яъни Марказий банк томонидан муома­лага чиқарилган ва кафолатланган пуллар (сўмлар) - 1 сўмдан 1000 сўмгача.
* Ўзбекистон Республикасининг ҳар қандай металл танга­лари, шу жумладан олтин, кумуш ва платина тангалар (бу танга­лар сони чекланганлиги туфайли, асосан, тўлов воситасидан кўра кўпроқ, коллекция буюми сифатида фойдаланилади);
* акциз маркалар - товарларнинг айрим турларига (жум­ла­дан, алкаголь ва тамаки маҳсулотларга) акциз солиғи си­фатидаги тўлов. Алоҳида давлат матбаа бирлашмалари томони­дан чиқари­лади;
* қимматли қоғозлар жумласига қуйидагилар: об­лига­ция, вексель, чек, депозит ва жамғарма сертификатлари, банкнинг тақдим қилувчига пул бериладиган жамғарма дафтар­часи, коносамент, акция ҳамда қонун ҳужжатлари билан қим­матли қоғозлар жумласига киритилган бошқа ҳужжатлар киради;
* чет эл валютаси - тегишли хорижий давлатда муома­лада бўлган ва қонуний тўлов воситаси ҳисобланган банкнот кўринишдаги чет эл пул белгилари, шунингдек, муомаладан чиқарилган ёки чиқарилаётган, ўша чет давлатнинг пул белгила­рига алмаштирилиши лозим бўлган чет эл пул белгилари ҳисоб­ланади;
* чет эл валютасидаги қимматли қоғозлар - чет эл ва­люта­сидаги фонд бойликлари (акциялар, облигациялар ва бошқа­лар), чет эл валютасидаги тўлов ҳужжатлари (чеклар, векселлар, аккре­детивлар ва бошқалар), шу жумладан йўл чекларидир.
5. Мазкур предметлар Ўзбекистон ҳудудида ёки бошқа дав­латлар ҳудудида қалбакилаштирилган ёки ўтказилган пайтдан бошлаб, уларни қалбакилаштириш ёки ўтказишнинг жиноят эканлиги қайд этилиши даркор.
Муомала - бу:
* Марказий банк муомалага чиқарган банкнот ва танга­лар Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида тўловларнинг барча турларида ёзилган қиймати бўйича қабул қилиниши, шу­нингдек, ҳисоб вараққа, омонатга ўтказиш ва жўнатма сифатида ўтказиш учун қабул қилиниши мажбурийлигидир;
* банкнот ва тангалар Ўзбекистон Республикасининг бу­тун ҳу­дудида тўловларнинг барча турларида ёзилган қиймати бўйича қабул қилиниши, шунингдек, ҳисобвараққа, омонатга ўтказиш ва жўнатма сифатида ўтказиш учун қабул қилинади;
* қимматли қоғозлар - ўз эмитентлари томонидан қону­ний ва ҳақиқий мажбурият сифатида қабул қилинади.
Ўтказиш мақсадида муомалада бўлмаган (масалан, СССР пул­лари ёки тугатилган акционерлик жамияти акциялари), банк би­летлари (банкнотлар), металл тангалар, акциз маркалар, шунин­гдек, қимматли қоғозлар ёхуд чет эл валютаси ёки чет эл валюта­сидаги қимматли қоғозлар ясаш ё уларни ўтказиш ЖК 176-мод­даси бўйича жиноий жавобгарликни келтириб чиқармайди, са­баби улар республика иқтисодиётига ва солиқ тизимига зарар ет­казмайди. Муомалада бўлмаган пул бирликларини ўтказиш мақсадида ясаган ва алдов йўли билан бундан манфаат кўрган шахс­ларнинг ҳаракатлари ЖК 168-моддаси билан фирибгарлик сифа­тида квалификация қилиниши мумкин.
6. Пул-буюм лотерея билетлари ва бошқа ҳужжатларни ишлаб чиқариш, қалбакилаштириш ёки уларни ўтказиш ЖК 176-моддаси билан жавобгарликни юзага келтирмайди. Пул-буюм лотерея би­летлари ва бошқа ҳужжатларни қалбакилаштириш ёки уларни ўтказганлик учун ЖК 168-моддаси бўйича жавобгарликка торти­лиши керак.
7. “Агар қалбакилиги айбдорга аён бўлган валюта қимматлик­лари кўринишидаги, пул муомаласида қўлланишини истисно қи­ладиган даражада ҳақиқийсига рўй-рост ўхшамайдиган купюра­лар ўтказилган бўлса, шунингдек, айбдорда жабрланувчини қўпол равишда алдаш нияти бўлганлигидан гувоҳлик берувчи бошқа ҳолатлар мавжуд бўлса бундай қилмиш Жиноят кодекси 176-мод­дасининг тегишли қисми бўйича квалификация қилиниб, Жиноят кодексининг 168-моддаси (фирибгарлик) билан қўшимча квали­фикация қилиш талаб қилинмайди. Қалбаки пул ёки қимматли қоғозларни олган шахснинг қилмиши эса валюта қимматликла­рини қонунга хилоф равишда олишга суиқасд сифатида квалифи­кация қилиниши лозим”.
Қалбаки билетлар ёки қимматли қоғозлар ясаш (сохта пул ясаш) деганда, мазкур нарсаларни тўла ясаш ёхуд ҳақиқий қоғоз пуллар ёки қимматли қоғозларга қисман ўзгартиришлар киритиш (шу нар­саларнинг рақамларини ёки бошқа зарурий қисмларини ўзгартириш) тушунилади. Ясаш усуллари ҳар хил бўлиши мум­кин. Бу фотосу­ратлар, компьютер техникасидан фойдаланиш, чи­зиш, матбаа йўли билан пул ёки қимматли қоғозларни босма усулда чиқариш ва ҳо­казолар бўлиши мумкин. Жиноятни квалифи­кация қилиш учун уни со­дир этиш усулларининг аҳамияти йўқ. Бироқ қалбаки пул ёки қим­матли қоғозларнинг барча ўлчамлари, зарурий белгилари, яъни рек­визитлари ҳақиқийсига чиндан ҳам ўхшаш бўлиши жиноятни ква­лификация қилишнинг зарурий шарти ҳисобланади. Акс ҳолда, айб­дорнинг ҳаракатларини кўриб чиқилаётган модда бўйича ҳуқуқий баҳолаш мумкин эмас. Масалан, шахс­нинг журналдан янги пулнинг намуна нусхаларини қирқиб олиб, уларни ёпиштириб сотишга уринишини, қалбаки пул ясаш ёки уларни ўтказиш деб бўлмайди. Бундай қил­миш муайян шароитда фирибгарлик деб баҳоланиши мумкин. Чунки бундай пуллар муомалада бўла олмайди ва давлатнинг пул кредит тизими асос­ларига путур етказмайди. Шу муносабат билан қўпол равишда ёпиштирилган баҳоли, ёзувли, қўлда ясалган, тасвири бир-бирига мувофиқ келмаган купюралар, яъни муомаладаги миллий ёки хо­рижий пул бирлиги билан амалий ўхшашликка эга бўлмаган ку­пюралар жиноят предмети бўла олмайди.
Айбдор валюта қийматликларига қалбакилигини билмасдан эгалик қилган бўлса, унинг ҳаракатлари валюта қимматликларини қонунга хилоф равишда олиш ёки ўтказиш (ЖК 177-моддаси)га суиқасд қилиш деб баҳоланмайди. Қалбаки валюта қимматликла­рини сотиб олган, бироқ уларнинг қалбакилигини билмаган ҳолда уларни сотган шахснинг ҳаракатлари қонунга хилоф равишда ва­люта қимматликларини сотиш деб баҳоланмайди. Бундай ҳол­ларда, шахс уларнинг қалбакилигини била туриб, яъни тўғри қасд билан сотишга ҳаракат қилганида, унинг қилмиши жавобгар­ликни келтириб чиқаради.
8.Объектив томондан жиноят:
* ўтказиш мақсадида қалбаки банк билетлари (банкнот­лар), ме­талл тангалар, акциз маркалар, қимматли қоғозлар ёхуд чет эл валютаси ёки чет эл валютасидаги қимматли қоғозлар ясашда;
* уларни ўтказишда ифодаланади.
9. Пул бирликлари, акциз маркалари, қимматли қоғозларни тўла ёки қисман қалбакилаштириш (номиналини ўзгартириш, акциз марка ва қимматли қоғозларнинг реквизитларини ўзгартириш) мумкин. Қалбакилаштириш шакли ва миқдори ква­лификацияга таъсир этмайди, аммо жазо тайинлашда суд томони­дан инобатга олиниши мумкин.
Қалбаки пул ёки қимматли қоғозлар ясаш, агар уларни ўтказиш мақсади борлиги аниқланса, лоақал бир нусха ясалган пайт­дан эътиборан тугалланган жиноят ҳисобланади.
10. Қалбаки банк билетлари (банкнотлар), металл тангалар, акциз маркалар, шунингдек, қимматли қоғозлар ёхуд чет эл валю­таси ёки чет эл валютасидаги қимматли қоғозларни ўтказиш бу уларнинг турли ҳисоб-китоб операция (берилган товар ва кўрса­тилган хизмат учун ҳақ сифатида, айирбошлашда, қарз беришда, олди-сотдида ва бошқа)ларга жалб этилиши, уларни ҳақ эвазига ёки ҳақ эвазисиз учинчи шахсга бериш, яъни муомалага чиқа­ришдир. Айбдорнинг қалбаки пуллар ёки қимматли қоғозларга жисмоний, юридик шахслар ёки давлатга тегишли бўлган мулкни сотиб олишини жиноятнинг қалбаки предметларини ўтказиш деб ҳисоблаш лозим. Бундай ҳолларда, ўзганинг мулкини талон-тарож қилиш учун жавобгарлик белгиланган моддалар бўйича қўшимча квалификация қилиш та­лаб этилмайди.
11. Шарҳланаётган жиноятнинг қалбакилаштирилганлиги ол­диндан маълум бўлган предметларни кейинчалик ҳақиқатда ўтказиш учун олиш ЖК 176-моддасида кўзда тутилган жино­ятни содир этишга жиноий жазоланадиган тайёргарлик кўришни вужудга келтиради (ЖК 25-моддаси 2-қисми). Бир дона бўлса-да, қалбаки предмет қабул қилинган ёки ҳақиқий пул белгиси, акциз марка ёки қимматли қоғоз сифатида фойдаланилган вақтдан бош­лаб жиноят тугалланган ҳисобланади. Ўтказилган пайтида қал­бакилаштирувчи шахснинг алдови фош этилиши (башарти бу шахс уни тайёрлаш билан шуғулланмаган бўлса) жиноят содир этишга суииқасдни ташкил этади.
12. Қалбаки банк билетлари (банкнотлар), металл тангалар, ак­циз маркалар, шунингдек, қимматли қоғозлар ёхуд чет эл валю­таси ёки чет эл валютасидаги қимматли қоғозларни ўтказганлик учун жавобгарликка нафақат уларни ясаганлар, балки уларнинг қалбакилигини била туриб муомалага киритганлар ҳам (масалан, қалбаки пулга эга бўлган шахс, қалбаки пулларни ўтказувчи шахснинг жиноий шериклари, тасодифан пулга эга бўлиб, қалбакилигини билганидан сўнг уни ўтказишга ҳаракат қилган шахслар) жиноий жавобгарликка тортила­дилар.
13. Субъектив томондан жиноят фақат тўғри қасд билан содир эти­лади. Ўтказиш мақсадининг борлиги қалбаки пул ёки қимматли қоғозлар ясашнинг зарурий белгисидир.
Шахс қалбаки пул ёки қимматли қоғозларни ўтказиш мақсадида эмас, балки ўзи учун, масалан, ўз қобилияти, маҳоратини кўрсатиш ва ҳоказо учун ясаган ҳолларда унинг ҳаракатлари жиноий қилмиш ҳисобланмайди.
14. Қалбаки банк билетлари (банкнотлар), металл тангалар, акциз маркалар, шунингдек, қимматли қоғозлар ёхуд чет эл валю­таси ёки чет эл валютасидаги қимматли қоғозларни ўтказиш мақ­сади ҳақида хулоса чиқаришда уларнинг миқдори, қопламалар­нинг махсус усули, жўнатиш, инкассатор сумкалари ва бошқа белгилар инобатга олиниши шарт. Шу сабабли агар шахс ўз санъ­атини кўрсатиш мақсадида ёки ўзини намоён қилиш учун, ёзувни ўчирувчи маҳсулотини синовдан ўтказиш мақсадида пул бирли­гини тайёрласа, унда қалбаки пул ясаганлик учун жиноий жавоб­гарлик вужудга келмайди.
Қалбаки пуллар ёки қимматли қоғозларни ўтказиш фақат тўғри қасд билан содир этилиши мумкин. Айбдор шахс қалбаки пул ёки қимматли қоғозларни ўтказаётганини олдиндан билган бўлиши керак, агар у сохта пул ёки қимматли қоғозларни ўтказа­ётганлигини билмаган бўлса, унинг ҳаракатларида жиноят тар­киби бўлмайди.
15. Жиноятнинг субъекти 16 ёшга тўлган ақли расо шахс бўлади.
16. ЖК 176-моддаси 2-қисмида:
а) такроран ёки хавфли рецидивист томонидан;
б) кўп миқдорда;
в) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилган, ўтказиш мақсадида қалбаки пул ёки қимматли қоғозлар ясаганлик ёки уларни ўтказганлик учун жавобгарлик назарда тутилади.
Мазкур белгилар олдин шарҳланган ЖК 164-моддаси таҳли­лида атрофлича кўриб чиқилган ва ушбу жиноятга нисбатан ҳеч қандай махсус ўзига хос хусусиятларга эга эмас. Бироқ чэт эл ва­лютасига нисбатан миқдор, жиноят содир этилган куни Марказий банк томонидан белгиланган валюталар курси бўйича аниқла­ниши лозим.
17. ЖК 176-моддаси 3-қисмида:
а) жуда кўп миқдорда;
б) уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб содир этилган жиноят учун жавобгарлик назарда тутилган.
(Кўрсатилган белгилар ЖК 168-моддаси таҳлилида шарҳлан­ган).