I bob. Darslik va o’quv adabiyotlarida anorganik birikmalar eng muhim siniflarining yoritilishi 5

Mavzu.Tuzlarning olinishi va xossalari.
Darsning maqsadi: tuzlarning olinishi va xossalari haqida o’quvchilarning oldingi mavzularda olgan bilimlarni rivojlantirish.
Dars quyidagi reja asosida tashkil etiladi:

1. 
   Tuzlarning olinishi.
   
2. 
   Fizik xossalari.
   
3. 
   Kimyoviy xossalari.
   

O’quvchilarning diqqati quyidagi jadvalga qaratiladi:
Tuzlarning olinishi.

moddalar	metallar	Asosli oksidlar	Asoslar (ishqorlar)	Tuzlar	Metallmaslar
Metallmaslar (O dan tashqari)	1	___	10	14	___
Kislotali oksidlar	___	6	8	12	___
Kislotalar	2	5	7	11	___
Tuzlar	3	___	9	13	14
Metallar	___	___	4	13	1

Jadval asosida tuzlarni 14 xil usullarda olinishi haqida batafsil to’xtalib o’tiladi.

Tuzlarning kimyoviy xossalarini bayon etishda o’quvchilarda mavjud tushunchalarga asoslanib, dars davom ettiriladi.
Darslik matnida bayon qilingan nazariy bilimlar asosida quyidagi savollarga javob topish maqsadga muvofiqdir:
1. Mis gidrosi tuzi mavjud. Natriy gidroksikarbonat tuzi ham mavjudmi? Asosli javob bering.
2.Qaysi o’zgarishni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan reaksiyalarning tenglamalarini yozing:
Fe→FeSO₄→Fe(OH)₂→FeO→Fe
Cu→CuO→Cu(NO₃)₂→Cu(OH)₂→Cu(OH)NO₃
3.Tarkibida 1moldan fosfat kislota tutgan eritmalarga: 1) 1 mol NaOH; 2) 2 mol NaOH; 3) 3 mol NaOH tutgan eritmalar quyiladi. Har qaysi holda qanday tuz hosil bo’ladi. Reaksiya tenglamalarini yozing.
Mavzu.Eng muhim tuzlarning ishlatilishi.
Darsning maqsadi: O’quvchilarga tuzlarning xalq xo’jaligida ahamiyati juda katta ekanligini, xususan, tabiatda ko’p tarqalgan va ishlatiladigan eng muhim ayrim tuzlar haqida nazariy tushunchalar berish.
Dars quyidagi reja asosida tashkil etiladi:
1.Tuzlarning ahamiyati.
2.Osh tuzining tabiatda tarqalishi va ishlatilishi.
3.Ohaktoshning tabiatda tarqalishi va ishlatilishi.
4.Ammoniy nitrat tuzini olish va uning ishlatilishi.
Inson organizmi tuz muvozanatini doimo saqlab turishga muhtojdir va organizm umumiy massasiga nisbatan 5,5% turli xildagi tuzlar shu vazifani bajarib turadi. Masalan, organizmda kalsiy tuzlari kamayib ketsa, muvozanatni tiklash uchun kalsiy tutgan mahsulotlarni iste’mol qilish xohishi paydo bo’ladi. Yoki turli xil sabablarga ko’ra organizm tez suyuqlik yo’qotadigan bo’lib qolganda, tuz suyuqlik bilan chiqib ketib qoladi, shuning uchun bunday holatlarda turli fizologik tuz eritmalari beriladi.
Kalsiy, temir, kaliy, natriy va boshqa ko’plab metallar tutgan tuzlar tibbiyotda turli kasalliklarga qarshi dori vositalari sifatida qo’laniladi.
Azot, fosfor, kaliy, oltingugurt, kalsiy, natriy va mikroelementlar deb nomlanuvchi metallar guruhini tutgan tuzlar qishloq xo’jaligidagi o’g’itlar, ba’zi zararkunandalarga qarshi kurash vositalari, unuvchanlik va hosildorlikni oshiruvchi, o’stiruvchi vositalar siftida keng qo’llanadi.
Natriy xlorid NaCl. Osh tuzi turmushda qanday maqsadlarda ishlatilishini esa hammamiz juda yaxshi bilamiz.
Osh tuzi sanoatda xlor, ishqor, natriy metali olishida, tibbiyotda fiziologik eritma tayyorlashda ishlatiladi.
Osh tuzi (NaCl) va silvinit (NaCl*KCl) Xo’jaikon, Tubokat, Borsakelmas, Boybichakon, Oqqal’a konidan qazib olinadi.
Kalsiy karbonat (marmar, ohaktosh,bo’r) CaCO₃. Tabiatda marmar Nurota va G’ozg’on konlarida uchraydi. Marmar, ohaktosh sifatida qurilishda ishlatiladigan tuz. Qurilish binolarini bezash maqsadida marmardan eng ko’p foydalaniladi. Toshkent metropoliteni bekatlarining chiroyiga chiroy qo’shib turibdi.
Ammoniy nitrat NH₄NO₃. Ammoniyli selitra nomi bilan qishloq xo’jaligida ishlatiladi. Farg’ona azotli o’g’itlar korxonasida sun’iy tarzda ishlab chiqariladi.
Sanoatda turli metallar va boshqa tuzlarni olishda ham tuzlardan keng foydalaniladi. Masalan, temirning sulfidli tuzlaridan cho’yan va po’lat olinadi.