Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari

Yoshlar huquqiy ongini shakllantirishda huquqiy tarbiyaning roli
Yoshlar olgan huquqiy bilimlarini amaliyotda qo‘llashni, muayyan harakatlarga to‘g‘ri baho berishni har doim ham eplay olavermaydilar. Masalan, o‘quvchilar tengdoshlarining maktabda paltolari cho‘ntaklarini titkilashlari va topilgan pullarni olib qo‘iishi, rogatkadan otish, oyog‘ini chalib yiqitish natijasida jiddiy tan jarohati yetkazilishi kabilarni jinoyat sifatida baholay olishmaydi. Shu bilan birga voyaga yetmaganlarni o‘zlariga ma'lum bo‘lgan huquqiy normalarni muayyan hayotiy vaziyatlarda qo‘llash va ular duch keladigan xatgi-harakatlarni har holda huquqiy jihatdan to‘g‘ri baholashga o‘rgatish zarur.
O‘smirlarning muayyan bir qismida bilimlar, shaxsiy e'tiqodlar va xulq-atvordagi tafovutlar mavjudligi e'tiborni jalb etadi. Shu nuqgai nazardan olinganda, voyaga yetmaganlarning u yoki bu bahoni qonun nuqgai nazaridan beryaptimi, o‘zining shaxsiy fikrini bildiryaptimi yoki bor-yo‘g‘i tengdoshlari yoki boshqa shaxslar o‘rtasida keng tarqalgan baho to‘g‘risidagi gapni aytyaptimi ana shuni aniqlab olish nihoyatda muhim. Qonundan xabardorlik hali o‘smirning o‘zining masalani qonun tomonidan shu tariqa hal etish bilan rozi ekanligi, buning ustiga uning qonun talab qiladigan tarzda harakat qilishga tayyorligini anglatmaydi. Nafaqat huquqiy ongni shakllantirish, shu bilan birga bilimlar, e'tiqodlar va qonuniy xulq-atvorga tayyorgarlikning yagona xrsilasi sifatidagi huquqiy dasturlarni ham hosil qilish zarurligi shu bilan bog‘liqdir.
Ayrim yoshlarning huquqbuzarliklari va noto‘g‘ri huquqiy qarorlari ular ega bo‘lgan qadriyatlar tizimidagi nuqsonning oqibatidir, bunday qadriyatlar tizimida huquq nisbatan yuqori o‘rin tutmagan bo‘ladi. O‘g‘rilik, bezorilik harakatlarining "o‘rtoqlardan qolmaslik uchun" yoki "qo‘rqoq bo‘lib ko‘rinmaslik uchun" sodir qilinishi hollari ma'lum. Bunday hollarda o‘smirlar uchun "jasurlik", "o‘rtoqlarning hurmat qilishi" (noto‘g‘ri tushunchalar) kabi qadriyatlar qonunga nisbatan muhimroq. Shuning uchun qonun to‘g‘risida demokratik jamiyatning eng yuksak qadriyati sifatidagi tasavvurni hosil qilish nihoyatda zarur.
O‘smirlarning huquqiy ongi ularning ota-onalari, tengqurlari huquqiy ongiga, huquq masalalari bo‘yicha keng tarqalgan jamoatchilik fikriga juda bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ko‘pincha faqat ularning qarindosh-urug‘lari va yaqinlarining qarashlari va e'tiqodlariga ham ayni bir vaqgda ta'sir ko‘rsatish hisobiga voyagayetmaganlarning noto‘g‘ri huquqiy qarashlari va e'tiqodlarini o‘zgartirishga erishish mumkin. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, huquqbuzarliklarni sodir etadigan yoshlarning huquqiy ongi ularning boshqa tengdoshlari huquqiy ongidan farq qiladi. Huquqbuzarlarning qonunni yaxshi bilaman degan fikri ko‘pincha noto‘g‘ri fikr bo‘ladi:
birinchidan, birinchi jinoyatgacha ularning huquqiy xabardorligi tengdoshlarining yaxshi xulq-atvor haqidagi xabardorlikdan unchalik farq qilmaydi;
ikkinchidan, bunday bilimlar tasodifiy va bir tizimga solinadi. Biz tekshiruvdan o‘tkazgan huquqbuzarlar jinoyat xuquqi normalarini o‘zlari sinovdan o‘tkazgan darajadagina bilishlari ma'lum bo‘ldi. Yosh huquqbuzarlarning 45 foizi jinoiy jazolash, uning haqiqiy xarakteri haqida faqat jinoyatlarni sodir qilishganidan keyin bilib olishgan. Huquqbuzarlar uchun shunisi xarakterliki, ularning umumiy qadriyatlar tizimidan qonun o‘zlarini qonunga muvofiq tutadigan qarindoshlarinikiga nisbatan ancha past o‘rin tutadi, shuning uchun u ko‘proq shaxsiy manfaatlari yoki o‘rtoqlari manfaatlarining qurboni bo‘lib qoladi. Huquqbuzarlarning xuquqiy ko‘rsatmalarini ijro etishga nisbatan munosabati ham o‘ziga xosdir. Shu jihatdan olganda, ular huquqiy ongi nuqsonliligining ikki darajasini ajratib ko‘rsatish mumkin.
Birinchisida - nuqsonlilik aloxida tusga ega bo‘ladi, ya'ni o‘smir huquqiy talablarining to‘g‘riligi va adolatligiga, zarur bo‘lganida ularga rioya qilish kerakligiga umuman ishonadi. Lekin bunda u umumiy talablardan muayyan vaziyatda qo‘llanishni bilmaydi yoki ayrim talablar mazmunini o‘zicha boshqacha tasavvur qiladi yoki mazkur holat huquq uchun ahamiyatga ega emas deb hisoblaydi yoxud o‘zini jilovlab o‘rganmagan xohish-istaklari va manfaatlari uchun istisno tariqasida huquqni buzishga tomon yuz buradi.
Bunday huquqni buzishlar yana takrorlanib va rivojlana borib, huquqiy ong o‘zgarishining navbatdagi bosqichiga - umuman huquqqa nisbatan nigilistik munosabatga, xuquq talablari va taqiqpashlari faqat formal tusga ega, aslida shaxsiy xohish-istaklar va manfaatlarga amal qilish kerak (ayrimlar buni - "Yashashni xohlaysanmi - mug‘ombirlikni ham qotira bil", qabilida tushunishadi) degan e'tiqodga olib keladi. Ko‘pgina voyaga yetmagan retsidivistlar qonunni aylanib yoki oshib o‘tish kerak bo‘ladigan to‘siqqa uchratishi ham bejiz emas. Huquqiy ong buzilishining bunday darajasini shaxsning faol huquqqa qarshi yo‘nalish egallashi sifatida belgilash mumkin.
Yosh huquqbuzarlar huquqiy ongining xususiyatlarini huquqiy-tarbiyaviy faoliyatda alohida hisobga olish va, jumladan, yuqorida ko‘rsatilgan hamma nuqsonlarni faqat umumiy tarbiyaviy tadbirlar jarayonida tuzatish mumkin bo‘lmasligini unutmaslik kerak. Huquqbuzarliklar sodir etadigan yoshlar, ulardan tashqari yana maxsus ta'sir ko‘rsatilishiga ham muxtojdirki, bunday ta'sir ko‘rsatilishi ularga o‘zlarining noto‘g‘ri qarashlari va yaqinlari qarashlarining axloqqa va huquqqa zidligini anglab yetishi, bunday qarashlarning nima uchun qabul qilinishi mumkin emasligini tushunib olishi, huquqiy normalarning adolatliligi va zarurligiga ishonch hosil qilishiga yordamlashishi lozim. Odatda, yosh huquqbuzarlar oilalarida va ular asosan bo‘sh vaqtini birga o‘tkazadigan do‘stlari davrasida noto‘g‘ri qarashlar eng avjiga chiqqan bo‘ladi. Bunda o‘smirlar axloqqa zid muhitga duch kelganida va uning qarashlarini qabul qilib olganida ular ko‘pincha axborotning rasmiy kanallaridan psixologik jihatdan "uzilib qolgandek" bo‘lishadi yoki bunday axborotga nisbatan o‘zlashtirib olgan noto‘g‘ri fikrlari nuqtai nazarida yondashadilar. Shuning uchun yoshlar bilan olib boriladigan ish shu bilan birga ularga salbiy ta'sir ko‘rsatadigan manbalarni, tegishli salbiy pozitsiyalar mazmuni va dalillarini aniqlash, ishonchli qarshi dalillar va qonunni himoya qiluvchi dalillarni tanlash va, tabiiyki, o‘smirlar uchun noxush ijtimoiy vaziyatni o‘zgartirishdan ham iborat bo‘lishi kerak.
Huquqiy tarbiyani faqat darslar, suhbatlar, leksiyalar o‘tkazish yo‘li bilangina amalga oshirib bo‘lmaydi. Bu ish tarbiyachilarning o‘z tarbiyalanuvchilari hayotiga faol aralashuvini ham taqozo etadi.