Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari

Yoshlar huquqiy ongini shakllantirish usullari.Huquqdan habardorlik haqida gapirilganida shuni aytish kerakki, o‘smirlar asosan jinoyat haqidagi qonunlardan xabardor bo‘lib, u ham noto‘liq tusdadir. Ko‘plari muhim jinoiy-huquqiy qoidalar mazmunini noto‘g‘ri tasavvur etadilar. Masalan, o‘smirlardan so‘ralganida, ularning huquqiy javobgarlik hajmlarini ancha kamaytirish, jinoiy jazoga sabab bo‘ladigan qilmishlar doirasini asossiz ravishda toraytirish, yashiruvchilik, ishtirokchilik uchun javobgarlikni, "samolyotni tutqinlar bilan olib qochganlik uchun qanday javobgarlik sodir bo‘ladi?", "Men bir kishining narsasini o‘g‘irladim, buning uchun meni qancha muddatga kesishadi?", "Men voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha inspeksiyada bir necha marta hisobga turganman, buning uchun nima bo‘ladi?" va shu kabi savollarga qanday javob berishni bilmasligi ma'lum bo‘ldi.
O‘smir uchun xulq-atrorga turtki bo‘lgan sababning roliga ortiqcha baho berish va sodir qilingan harakatning ob'ektiv ijtimoiy xavfiga, yuz beradigan oqibatlar noxushligiga yetarli baho bermaslik xarakterlidir. Masalan, jinoyat kodeksining bir moddasida nazarda tutilgan ikkita qilmish misol qilib keltiriladi: bir hodda boylik ortgirish sababli sodir qilingan olibsotarlik (foyda olish va pullarni jamg‘arma bankidagi omonatga qo‘yish) haqida ran borsa, boshqa holatda olibsotarlik bilim orttirishga oid qiziqishlarini qondirish (turistik sayohat uchun yetmayotgan pullarni ishlab topish) maqsadida amalga oshirilgan. Savollarga javob berganlar olibsotarlikka doir ikkinchi holatni birinchi holatga nisbatan 1,5-2 baravar kamroq jinoyat deb baholaganlar. Bu o‘rinda ran javobgarlik chorasidagi farq haqida emas, balki umuman bunga o‘xshash harakatlarni jinoyat deb bo‘lmasligi xususida boradi. Bunday pozitsiya qonunga butunlay zidsir. Boshqa bir misolda bir yigitning boshqa bir yigitni haqorat qilgani va haqoratlangan yigitning o‘zini ranjitgan raqibini ko‘pchilik odamlar oldida shafqatsizlarcha kaltaklanganligi va buning natijasida dilozor yigitning uzoq vaqt kasalxonada yotganligi haqida gan boradi. Shunisi mutlaqo tushunarliki, haqorat qilgan yigitga hyech kimning rahmi kelmaydi, lekin keltirilgan xolda haqoratlangan yigitning harakatlari (shafqatsiz kaltaklash, salomatlikka qattiq putur yetkazilishi) birinchi harakat - haqoratlashga nisbatan og‘irroq bo‘lmaganligi, shuningdek, o‘z huquqlarini himoya qilish uchun shunga o‘xshagan usulning tanlanishi to‘g‘riligi haqida ran boradi. Voyaga yetmaganlarning aksariyat ko‘pchiligi o‘zini ranjitgan yigitni kaltaklagan yigitni oqlashdi. Ularning fikricha, bu yigit shu tarzda harakat qilish huquqiga ega bo‘lgan. Bunda yana shu narsa ko‘zga yaqqol tashlanadiki, o‘smirlarni u yoki boshqa harakatlarning ob'ektiv ijtimoiy xavfini to‘g‘ri baholash, ularni o‘z huquqlarini qonuniy tartibda himoya qilishga o‘rgatish g‘oyat muhimdir.