Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari

Mavzu: Huquq fanlarini o‘qitishda huquqiy tarbiyani olib borishning maqsad va vazifalari

Har bir huquqiy bilim beruvchi ustoz o‘z oldiga aniq maqsad qo‘yishi lozim. Huquqiy bilimning asosiy maqsadi shaxsda, guruhda huquqiy tushunchani shakllantirish va uning asosida huquqiy tarbiyaga erishishdan iboratdir.

Huquqiy bilim olish jarayonida tinglovchilar qonunlarni bilishga, ulardan foydalanishga, hayotga tadbiq etishga erishishlari, o‘z huquq va erkinliklarini mukammal bilib, qonunga rioya qilish majburiyatini o‘rganishi lozim.
Huquqiy bilim bilan bog‘liqhuquqiy tarbiyada shaxslar huquqbuzarlik sodir etmasliklari, qonun doirasida ish tutishlari, o‘zlarini va boshqa shaxslarni hurmat qilishlari, davlat, jamiyat va oilada o‘rnatilgan tartib-qoidalarni buzmasliklari kabi tarbiyaga erishishlari kerak.
Bu maqsadni amalga oshirishda eng birinchi o‘rinni huquqiy ta'lim va shunday ta'limni beruvchi shaxs egallaydi. Fanning vazifasi ham shundadir.
Huquqiy bilim to‘laligicha maxsus o‘quv muassasalarida beriladi, u yerda mutaxassis-huquqshunoslar tayyorlanadi. Boshqa ta'limda esa umumiy huquqiy bilim beriladi. Masalan, maktab o‘quvchisiga jinoiy ish yuritish asoslarini o‘rgatish shart emas. Ammo u mehnat huquqidan, oila huquqidan va boshqa huquq sohalaridan o‘ziga tegishli huquqiy ma'lumotlarni olib, bilimga ega bo‘lishi lozim.
2001 yil 4 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida» gi farmoyishi asosida mamlakatimiz ta'lim tizimining barcha bosqichlarida «O‘zbekiston Konstitutsiyasini o‘rganish» o‘quv kursi joriy qilindi. Mazkur o‘quv kursi O‘zbekiston Konstitutsiyaviy huquqining muhim tarkibiy qismi hisoblanib, u uzluksiz ta'limda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Konstitutsiya davlatning asosiy qonuni ekanligi, unda davlat suverenligi, inson huquq va erkinliklari, burchlari nima ekanligi, shaxsning qanday huquqlari mavjud, ularning qanday kafolatlanganligi, davlat hokimiyati kabi muhim savollar javobini egallash darajasida tinglovchi bilim olishi kerak. Shuningdek, nafaqat konstitutsiyaviy huquqlarni o‘rganish, balki bunday qoidalarning hayotga hamoxangligini o‘rganib borish, milliy qonunchiligimizda konstitutsiyaviy qoidalarning kafolatlanishining qay darajadaligini tinglovchini bosqichma-bosqich (oddiydan murakkablikka tomon) solishtirib, unga ilmiy yondashib borish darajasiga yetkazib borilishi o‘ta dolzarb masaladir. Zero, huquqiy, demokratik degan g‘oyalarning o‘zi huquqqa tanqidiy, ilmiy yo‘nalishni talab etadi. Huquqiy bilim olgan shaxs o‘z bilimini hayotda ishlata bilishi, tadbiq eta olishi kerak.
Inson va fuqarolarning huquq, erkinliklari, burchlari bo‘yicha dars jarayonida o‘rganganlarini hayotda foydalana olish, shaxsning qonun asosida o‘zini himoya qilishi, o‘z burchlarini bajarishi uning o‘z xatti-harakatlaridan kelib chiqadi. Bunday xatti-harakatlarning faollashib yoki aksincha susayib borishiga bir qancha omillar o‘z ta'sirini ko‘rsatishi mumkin.
Masalan, ta'lim muassasalaridan ma'sul shaxslar hatti-xarakatlari yoki oiladagi shart-sharoitlar bunga o‘zining ijobiy yoki salbiy ta'sirini ko‘rsatib turishi mumkin. Bunday vaziyatlarda ta'lim muassasalaridagi ma'sullarning o‘z faoliyatlarining samaradorligini oshirishi kerak.
«O‘zbekiston mustaqilligi prinsiplariga sadoqatli hamda jamiyat taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shishga qodir shaxsni shakllantirish maqsadida ta'lim muassasalari ota-onalar, oila, mahalla qo‘mitalari bilan o‘zaro puxta hamkorlik qilish»⁷ Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining muhim talabidir.
Shuningdek, mehnat huquqidan olingan bilim doirasida shaxs o‘z mehnat faoliyatini huquqiy tartib doirasida amalga oshiradi va o‘zgalardan, ilm beruvchidan o‘zining huquqlarini himoya qila oladi. Ariza, talabnoma, dalolatnoma va boshqa ma'lumotlarni yozish, mehnat shartnomasini tuzish qoidalari haqida, umumiy mehnatga oid huquqiy munosabatlarning jamini hayot taqozo etgan qismini o‘rganishga zamin yaratiladi. Ma'muriy huquqni o‘rganishda o‘quvchi (talaba) davlat boshqaruvi haqida, boshqaruv sohalari, davlat xizmati haqida, ma'muriy huquqiy munosabatlar, ma'muriy huquqbuzarlik tushunchasi, ma'muriy javobgarlik, jazo va hakozolar haqidagi bilimga ega bo‘lishdi. Ma'muriy huquqbuzarlikning inson hayoti uchun xavfli oqibatlar keltirish tomon harakat ekanligini tinglovchi chuqur his qila olishlari asosiy masaladir.
Fuqarolik huquqi fanini misol tariqasida olib qaraydigan bo‘lsak, unda fuqarolik huquqiy munosabatlarning kelib chiqish asoslari, mulkiy munosabatlarning inson huquqlari sifatida e'tirof etilishi jamiyatda yashayotgan insonlarga davlat tomonidan, o‘z jamiyatini rivojlantirish uchun imkoniyat sifatida qarash mumkin. Masalan, oliy o‘quv yurtida yuqoridagi keltirilganidan eng muhim jihatlari ochib berilsa, huquq normalarining elimentlarini tinglovchining o‘zi bilib olishiga zamin yaratib beriladi va natijada o‘quvchi, talaba bunday bilimni o‘zi mustaqil egallashga intiladi. Bu esa o‘qituvchining mahoratini qay darajada ekanligiga bog‘liq albatta. Ta'limning barcha turlarida huquqni o‘qitishda eng muhim tamoyil-«uzluksizlik»ni esdan chiqarmaslik va «bosqichma-bosqichlik» g‘oyasiga tayanish maqsadga muvofiqdir.
Har bir huquqiy bilim beruvchi ustoz o‘z oldiga aniq maqsad qo‘yishi lozim. Huquqiy bilimning asosiy maqsadi shaxsda, guruhda huquqiy tushunchani shakllantirish va uning asosida huquqiy tarbiyaga erishishdan iboratdir.
Huquqiy bilim olish jarayonida tinglovchilar qonunlarni bilishga, ulardan foydalanishga, hayotga tadbiq etishga erishishlari, o‘z huquq va erkinliklarini mukammal bilib, qonunga rioya qilish majburiyatini o‘rganishi lozim.
Huquqiy bilim bilan bog‘liqhuquqiy tarbiyada shaxslar huquqbuzarlik sodir etmasliklari, qonun doirasida ish tutishlari, o‘zlarini va boshqa shaxslarni hurmat qilishlari, davlat, jamiyat va oilada o‘rnatilgan tartib-qoidalarni buzmasliklari kabi tarbiyaga erishishlari kerak.
Bu maqsadni amalga oshirishda eng birinchi o‘rinni huquqiy ta'lim va shunday ta'limni beruvchi shaxs egallaydi. Fanning vazifasi ham shundadir.
Huquqiy bilim to‘laligicha maxsus o‘quv muassasalarida beriladi, u yerda mutaxassis-huquqshunoslar tayyorlanadi. Boshqa ta'limda esa umumiy huquqiy bilim beriladi. Masalan, maktab o‘quvchisiga jinoiy ish yuritish asoslarini o‘rgatish shart emas. Ammo u mehnat huquqidan, oila huquqidan va boshqa huquq sohalaridan o‘ziga tegishli huquqiy ma'lumotlarni olib, bilimga ega bo‘lishi lozim.
2001 yil 4 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida» gi farmoyishi asosida mamlakatimiz ta'lim tizimining barcha bosqichlarida «O‘zbekiston Konstitutsiyasini o‘rganish» o‘quv kursi joriy qilindi. Mazkur o‘quv kursi O‘zbekiston Konstitutsiyaviy huquqining muhim tarkibiy qismi hisoblanib, u uzluksiz ta'limda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Konstitutsiya davlatning asosiy qonuni ekanligi, unda davlat suverenligi, inson huquq va erkinliklari, burchlari nima ekanligi, shaxsning qanday huquqlari mavjud, ularning qanday kafolatlanganligi, davlat hokimiyati kabi muhim savollar javobini egallash darajasida tinglovchi bilim olishi kerak. Shuningdek, nafaqat konstitutsiyaviy huquqlarni o‘rganish, balki bunday qoidalarning hayotga hamoxangligini o‘rganib borish, milliy qonunchiligimizda konstitutsiyaviy qoidalarning kafolatlanishining qay darajadaligini tinglovchini bosqichma-bosqich (oddiydan murakkablikka tomon) solishtirib, unga ilmiy yondashib borish darajasiga yetkazib borilishi o‘ta dolzarb masaladir. Zero, huquqiy, demokratik degan g‘oyalarning o‘zi huquqqa tanqidiy, ilmiy yo‘nalishni talab etadi.
Huquqiy bilim olgan shaxs o‘z bilimini hayotda ishlata bilishi, tadbiq eta olishi kerak. Inson va fuqarolarning huquq, erkinliklari, burchlari bo‘yicha dars jarayonida o‘rganganlarini hayotda foydalana olish, shaxsning qonun asosida o‘zini himoya qilishi, o‘z burchlarini bajarishi uning o‘z xatti-harakatlaridan kelib chiqadi. Bunday xatti-harakatlarning faollashib yoki aksincha susayib borishiga bir qancha omillar o‘z ta'sirini ko‘rsatishi mumkin.
Masalan, ta'lim muassasalaridan ma'sul shaxslar hatti-xarakatlari yoki oiladagi shart-sharoitlar bunga o‘zining ijobiy yoki salbiy ta'sirini ko‘rsatib turishi mumkin. Bunday vaziyatlarda ta'lim muassasalaridagi ma'sullarning o‘z faoliyatlarining samaradorligini oshirishi kerak.
«O‘zbekiston mustaqilligi prinsiplariga sadoqatli hamda jamiyat taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shishga qodir shaxsni shakllantirish maqsadida ta'lim muassasalari ota-onalar, oila, mahalla qo‘mitalari bilan o‘zaro puxta hamkorlik qilish»⁸ Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining muhim talabidir.
Shuningdek, mehnat huquqidan olingan bilim doirasida shaxs o‘z mehnat faoliyatini huquqiy tartib doirasida amalga oshiradi va o‘zgalardan, ilm beruvchidan o‘zining huquqlarini himoya qila oladi. Ariza, talabnoma, dalolatnoma va boshqa ma'lumotlarni yozish, mehnat shartnomasini tuzish qoidalari haqida, umumiy mehnatga oid huquqiy munosabatlarning jamini hayot taqozo etgan qismini o‘rganishga zamin yaratiladi. Ma'muriy huquqni o‘rganishda o‘quvchi (talaba) davlat boshqaruvi haqida, boshqaruv sohalari, davlat xizmati haqida, ma'muriy huquqiy munosabatlar, ma'muriy huquqbuzarlik tushunchasi, ma'muriy javobgarlik, jazo va hakozolar haqidagi bilimga ega bo‘lishdi. Ma'muriy huquqbuzarlikning inson hayoti uchun xavfli oqibatlar keltirish tomon harakat ekanligini tinglovchi chuqur his qila olishlari asosiy masaladir. Fuqarolik huquqi fanini misol tariqasida olib qaraydigan bo‘lsak, unda fuqarolik huquqiy munosabatlarning kelib chiqish asoslari, mulkiy munosabatlarning inson huquqlari sifatida e'tirof etilishi jamiyatda yashayotgan insonlarga davlat tomonidan, o‘z jamiyatini rivojlantirish uchun imkoniyat sifatida qarash mumkin. Masalan, oliy o‘quv yurtida yuqoridagi keltirilganidan eng muhim jihatlari ochib berilsa, huquq normalarining elimentlarini tinglovchining o‘zi bilib olishiga zamin yaratib beriladi va natijada o‘quvchi, talaba bunday bilimni o‘zi mustaqil egallashga intiladi. Bu esa o‘qituvchining mahoratini qay darajada ekanligiga bog‘liq albatta.
Ta'limning barcha turlarida huquqni o‘qitishda eng muhim tamoyil-«uzluksizlik»ni esdan chiqarmaslik va «bosqichma-bosqichlik» g‘oyasiga tayanish maqsadga muvofiqdir.