Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Quruqlik b iom assasi. 
Q uruqlik yuzasining turli hududlarida biom assa
m iq d o ri b ir xil e m a s. Q u tb la r d a n
ekvatorga borgan sari biom assa m iqdori 
va organizm lar turlarin in g soni o rtib
boradi. Ayniqsa tropik iqlim sharoitida 
o 'sim lik la r tu rlari ju d a k o 'p b o 'la d i. 
Z ich va bir n ech a yaruslarda o 'sad i. 
H a y v o n la r h am h a r xil y a r u s la rd a
joylashgan. Ekvatorga biogeotsenozlarda 
h a y o t zich lig i ju d a y u q o ri b o 'la d i. 
O rg a n iz m la r o 'r ta s id a y ashash jo y i, 
oziq-ovqat, yorug'lik, kislorod uch un
raqobat kuchli bo'ladi. Q u tblard a bu - 
ning aksini ko'ram iz. Odam ning ta ’sirida 
biom assa hosil b o 'lad ig an m aydonlar keskin o'zgarishi m um kin, shuning 
uchun ham sanoat va qishloq xo'jalik m aqsadlarida tabiiy resurslardan 
o qilona foydalanish lozim . Q uruqlik yuzasining asosiy qism ini tu p ro q
biogeotsenozlari egallaydi.
T u p ro q d a b a k te riy a la r, q o rin o y o q lila r, infuzo riyalar, n e m a to d la r, 
kanalar, hasharotlar, kichik sutem izuvchilar va o'sim liklar hayot kechiradi. 
T up ro q d a bu o rg anizm lar zich joylashgan. Masalan: bir to n n a qora tu ­
p ro q d a m ik ro o rg a n iz m la rn in g soni 25x10 ga yetishi m u m k in . Yoki 
1 gektar tu p ro q d a 2,5 m lnga yaqin yo m g 'ir chuvalchangi yashashi m u m ­
kin. T u proqda g azlar alm ashinishi ham tinm asdan davom etib turadi, havo 
tarkibidagi kislorod o'sim liklarga yutiladi va kimyoviy birikm alar tarkibiga 
kiradi. Azot esa azot to'plovchi bakteriyalar tom on idan o'zlashtiriladi. 
K unduzi tu p ro q qiziganda undan karbonat angidrid, vodorod sulfid, am - 
m iak ajraladi.
S hunday qilib, tu p ro q biogen usulda hosil bo 'ladi. T uproq anorganik va
100

---

organik moddalardan ham da tirik organizmlardan tashkil topgan. Biosferadan 
tashqarida tuproqning hosil b o ‘lishi m um kin emas. T uproq tirik organizm - 
lam ing yashash m uhiti boMib, undan o'sim liklar o'ziga xos oziq m o d ­
dalar bilan suvni oladi. T uproqda kechadigan jarayonlar m oddalarning 
biosferada aylanishining tarkibiy qismini tashkil etadi. O dam xo'jalik fao- 
liyati ko‘pincha tuproq tarkibining o ‘zgarib borishiga, undagi m ikroorga- 
nizm larning nobud bo ‘lishiga olib kelishi m um kin. Shuning u ch u n ham
tuproqdan doim o oqilona foydalanish zarur.