Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

1. Produtsentlar. 
Anorganik m oddalardan tirik organik m oddalarni hosil 
qiluvchilar. Bularga fotosintezlovchi barcha yashil o'sim liklar kiradi.
2. Konsumentlar 
yoki iste’mol qiluvchilar. P rodutsentlar hosil qilgan 
organik m oddalarni iste’mol qiladi. Ularga hayvonlar va parazit o'sim liklar 
kiradi.
103

---

3 . 
Redutsentlar. 
Organik m oddalarni parchalovchilar, aw algi holatiga 
qaytaruvchilar. Ularga bakteriyalar, zamburug‘lar, saprofit o'simliklar kiradi.
Biosfera evolyutsiyasi
Biosferaning evolyutsiyasini 3 ta asosiy bosqichga aj'ratish mum kin:
1. 
Biotik bosqich aylanishiga ega b o ‘lgan birlam chi biosferaning hosil 
b o ‘lishi. Bu bosqich taxm inan 3 mlrd. yil ilgari boshlanib, paleozoy erasi- 
ning kem briy davrida o ‘z nihoyasiga yetadi.
2-bosqichda ko ‘p hujayrali organizm lar hosil b o ‘lib, rivojlanadi va 
biosferaning evolyutsiyasi yana davom etadi. Bu davr 0,5 mlrd. yillar oldin 
kem briy davridan boshlanib, hozirgi zam on odam lari paydo bo ‘lishi bilan 
tugallanadi.
3-bosqichda biosfera hozirgi zam on odam lari ta ’sirida rivojlanadi. B un- 
d an 4 0 - 5 0 m ing yillar oldin boshlanib, hozirgi davrgacha davom et- 
m oqda.
Biosfera tarixida u 2 xil om ilning (tabiiy-geologik, iqlim o ‘zgarishlari) 
t a ’siri ostida rivojlanib keladi. Biosferaning birinchi va ikkinchi bosqichlari 
faqat biologik qonuniyatlar asosida kechadi.
Shuning uchun ham bu ikkita davr biogen davri deb ataladi. Bu davrda 
hayot paydo boMadi va rivojlanadi. U chinchi davr kishilik jam iyatining 
paydo bo'lishi bilan bogMiq.
B iogenez bosqichi. 
Yerda biosfera birinchi tirik organizm lar bilan birga 
paydo boMgan. Birinchi paydo boMgan organizm lar bir hujayrali geterotrof, 
anaerob lar edi. U lar taxm inan 3 mlrd. yil aw al paydo boMgan, energiyani 
bijg‘ish jarayonidan olgan. U lar abiogen hosil boMgan tayyor organik 
m oddalar bilan oziqlanib biom assani to ‘plab borgan.
Keyinchalik tabiiy tanlanish natijasida anorganik m oddalardan organik 
m oddalarni mustaqil sintezlab oladigan avtotrof organizm lar kelib chiqqan. 
B irinchi b o ‘lib xim osintezlovchi bakteriyalar fotosintezlovchi va k o ‘k- 
yashil suvo‘tlari paydo boMgan. U lar kislorodni ajratib turganliklari sababli 
atm osferada karbonat angidrid kamayib kislorod k o ‘payib borgan. A tm os­
feraning yuqori qatlam ida kislorod ozon ekranini hosil qilgan. Ozon ekra- 
ni esa yer yuzidagi tirik organizm larni quyoshning ultrabinafsha nurlaridan 
va kosm ik nurlardan him oya qilgan. Bunday sharoitda dengiz yuzasida tirik 
organizm lar yanada k o ‘paya borgan.
A tm osferada erkin kislorodning mavjudligi yer yuzasida aerob tip id a
kislorod bilan nafas oluvchi organizm larning va k o ‘p hujayralilarning kelib 
chiqishiga sabab boMgan. Sekin-sekin tirik organizm lar suv sharoitidan 
quruqlikka m oslasha borgan. Birinchi k o ‘p hujayralilar atm osferada kis­
lorodning konsentratsiyasi taxm inan 3 % ga yetganda, kembriy davrining 
boshida 500 m ln. yillar oldin kelib chiqqan. U lar yer yuzasida keng tar-
104

---

qala boshlagan va paleozoy erasiga kelib hayot faqat suvdagina emas, 
balki quruqlikka ham chiqib tarqalgan. Yashil o ‘simliklarning rivojlanishi 
va tarqalishi atm osferani kislorod bilan yanada boyitgan.
Bu esa organizm lar tuzilishini yanada takom illashtirishga olib keladi.
Paleozoyning o ‘rtalariga kelib, atm osferadagi kislorodning m iqdori 
taxm inan 20 % ga yetdi va bu m uvozanat hozirgacha saqlanib kelm oqda.