Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

1.1.A.Karimov. 0 ‘zbekiston buyuk kelajak sari. — Toshkent: “O'zbekiston” nashri-
y o ti, 1998. 503—523-betlar.
2 .Т .А .А килова, В .В .Х а ск и н . Э кология. - М осква: и зд. Ю Н И Т И ., 1998.
стр. 98—108.
3.P.Baratov. Y e r b ilim i va o'lkashunoslik. - T oshkent: “ 0 ‘qituvchi” nashriyo-
ti, 1990. 2 0 3 -2 0 9 -b e tla r .
4 .N .G r in , U .G ey lo r. Biologiya. T om l.k . Mir, 1990. 1 1 - 1 2 -betlar.
5. U m um iy biologiya. A k ad em ik X .T o‘raqulovtahriri ostida. — Toshkent: “ Sharq”
nashriyoti, 1996. 3 3 5 -3 4 8 -b e tla r .
VIII BOB. TABIAT JAMOALARI
Populyatsiya (lo tin ch a “ populus” — xalq, aholi nom idan olingan) - 
uzoq m uddat m uayyan bir joyda yashaydigan yoki o ‘sadigan bir turga 
m ansub individlar yig'indisidir. Populyatsiyaning xususiyatlaridan biri, bu
106

---

bir populyatsiyaga kiruvchi individlaming erkin chatishuvidir. Biroq popul- 
yatsiyaning asosiy xususiyati uning genetik birligidir. S huningdek, populy- 
atsiya individlariga genetik getrogenlik ham xos b o ‘lib, bu ularning h ar xil 
sharoitga moslashuvini belgilaydi va evolyutsiya uchun juda m uhim boMgan 
irsiy o'zgaruvchanlik imkoniyatini beradi.
Populyatsiyadagi individlar b ir-b irid an yoshi, jinsi, o d atd a, o ‘zaro 
chatishadigan h a r xil avlodlarga oidligi, hayot siklining tu rli fazalari 
boMishligi, beqaror guruhlarga (oila, poda, koloniyalar va boshqalarga) 
mansubligi bilan farq qiladi. Populyatsiyadagi individlar soni h a r xil turlar 
orasidagina em as, hattoki bir tu r ichida ham har xil boMadi. O d atda bir 
populyatsiyadagi individlar soni 100 dan tortib mln. tagacha boMishi m u m ­
kin.
Populyatsiya chegarasi doim o o'zgarib turishi natijasida u do im o bir xil 
boMmaydi. Populyatsiya doirasida doim o mikroevolyutsiya boMib turadi. Bu 
evolyutsiya yangi populyatsiya va turlaming hosil boMishiga olib keladi. Xonaki 
hayvonlarning alohida guruhlari (zotlari, podalari) va o 'sim lik larn in g
madaniy guruhlari (navlari, klonlari va boshqalari) ham populyatsiya atamasi 
bilan ifodalanadi. Gistologiya, tibbiyot va mikrobiologiyada k o ‘p hujayra­
li organizm to ‘qimasidagi bir xil hujayralar to ‘plami populyatsiya deb ataladi. 
Etnograflar esa populyatsiya deganda boshqa jam o alardan ajralgan, o ‘z 
ichida ko‘proq, qiz olish-berish qiladigan odam lar jam oalarini tushunadilar.
Populyatsiya atamasi 1903-yilda V. Iogansen tom onidan b irtu rg a m an- 
sub, genetik bir xil xususiyatga ega boMmagan individlar yigMndisini tu- 
shuntirishda kiritilgan edi.
K o'pincha tu r ichidagi populyatsiyalar em as, balki tu rlararo popul- 
yatsiyalarning o 'z a ro ta ’siri fanda yaxshi o'rganiladi. Bu m unosabatlar: 
turlararo konkurensiya, parazitizm, yirtqichlik, simbioz holatlarida ro'yobga 
chiqadi. Shular orasida konkurensiya (raqobatchilik) alohida o ‘rin tutib, 
evolyutsiyaga olib kelishi mumkin. Agar 2 tu r bir xil tropik darajada boMsa 
(bir xil ovqatlansa) bular orasida oziqlanish uchun raqobat kuchli boMadi. 
Natijada birinchi tu r ikkinchi turni asta-sekin siqib chiqarishi m um kin.
0 ‘simliklar populyatsiyasidagi o'zaro raqobatchilikning ko‘zga ko‘ringan 
sh ak llarid a n biri bu allelap a tiy a h o d isa sid ir. B unda o ‘sim lik la r va 
m ikroorganizm lar tom onidan ajralib chiqqan h ar xil m urakkab organik 
m o d d alar b o sh q a xil tirik o rg a n iz m la r ( o ‘sim lik la r)n in g o 's is h i va 
rivojlanishiga ta ’sir etadi. Ana shunday m oddalarga antibiotiklar va o'sish 
ingibatorlari kiradi.
0 ‘simliklar ajratib chiqargan m odda bir xil oziqlanuvchi (bir xil tropik 
darajadagi) o'sim liklarning o'sishi va rivojlanishiga ta ’sir etsa, uni a l­
lelapatiya deyiladi.
107

---