Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Biosferada moddalar davriy aylanishi va energiyaning o ‘zgarishi
Biosferaning eng asosiy funksiyalaridan biri kim yoviy elem e n tlam in g
davriy aylanishini t a ’m inlashdir. Biosferadagi biotik aylanish yerda yashay­
digan ham m a tirik organizm lar ishtirokida boMadi. Kimyoviy e lem e n tlar- 
ning bir birikm adan ikkinchisiga yer qobigM tarkibidan tirik o rg an izm -
101

---

larga, keyin esa ularning anorganik birikmalariga va kimyoviy elem entlarga 
parchalanib, yana yer qobig‘i tarkibiga o'tishi m oddalar va energiyaning 
davriy aylanishi deyiladi. Bu aylanish uzluksiz davom etadigan jarayondir. 
Y erda organizm lar uchun zaru r bo'lgan kimyoviy elem entlar zahirasi 
cheksiz emas. Bu elem en tlar faqat iste’mol qilinganda, ertam i-kech ular 
tugab, hayot to ‘xtab qolishi m um kin edi. Biroq bunday bo'lm aydi. N im a 
uchun? Yashil o'sim liklar quyosh energiyasidan foydalanib, anorganik 
m oddalardan organik m oddalar hosil qiladi. Boshqa tirik organizm lar 
is te ’m ol qiluvchi g e te ro tro fla r, p a rc h a lo v c h ila r esa bu m o d d a la rn i 
parchalaydi va m ineral m oddalarga aylantiradi. Bu yangi hosil bo'lgan
m ineral m oddalarni esa yana yangi o'sim liklar, yangi organik m oddalarni 
sintezlaydi.
Yerdagi m oddalarning davriy aylanishini ta ’minlaydigan birdan bir 
m anba quyosh energiyasidir. Bir yil davom ida yerga tushadigan quyosh 
energiyasi 10,5x 1020 kj ni tashkil etadi. Bu energiyaning 42 % i yerdan 
koinotga qaytadi, 58 % i esa atm osferaga va tuproqqa yutiladi, quyosh 
energiyasining 10 % suv va tuproqdagi suvni bug'lantirish uchun sarf- 
lanadi.
H a r bir m inutda 1 m lrd tonnaga yaqin suv yer yuzasidan bug'lanib 
turadi. Yerga yetib keladigan quyosh energiyasining 0 ,1 -0 ,2 % i yashil 
o 'sim liklar fotosintez jarayonini amalga oshirishga sarflanadi. Kimyoviy 
elem e n tlar doim iy ravishda bir organizm dan ikkinchisiga, tu p ro q d an , 
atm osferadan, gidrosferadan tirik organizm larga, ulardan esa yana atrof- 
m uhitga o 'tib , biosferadagi jonsiz m oddalar tarkibini to'ldiradi.
Bu jarayonlar tinim siz, cheksiz davom etib turadi. Masalan, atm osfera 
kislorodining ham m asi 2000-yil davom ida, karbonat angidrid 200—300 yil, 
biosferadagi barcha suvlar esa 2 mln. yil davomida tirik modda orqali o'tadi. 
Biogen migratsiyasining 2 xili mavjud. Birinchisini m ikroorganizmlar, ik- 
kinzchisini esa k o 'p hujayrali organizm lar amalga oshiradi.
K arbonat angidrid o'sim liklar tom onidan qabul qilinib, fotosintez ja ra ­
yonida uglevodlarga, lipidlarga, oksidlarga va boshqa organik m oddalarga 
aylanadi. Bu m odd alar boshqa hayvonlar to m on idan iste’mol qilingan 
h am m a tirik org anizm lar nafas olish jarayonida atm osferaga karbonat 
angidridni ajratib chiqaradi. O 'lik o'simlik va hayvonlar ularning chiqindilari 
m ikroorganizm lar to m o n id a n parchalanadi, m inerallashadi. M ineralla- 
shishning oxirgi m ahsuloti karbonat angidrid bo 'lib, u tuproqdan va suv 
havzalaridan atm osferaga ajralib chiqadi.
U glerodning bir qismi esa tuproqda organik birikm alar sifatida saqlanib 
qoladi. Dengiz suvida uglerod, k o 'm ir kislota va uning suvda eriydigan 
tuzlari sifatida yoki C a C 0 3 b o 'r, ohaktoshlar, korallarshaklida to'p lan ad i.
102

---

U glerodning b ir qism i dengiz tu b id a c h o 'k in d i o h ak to sh lar sifatida 
to'planib, uzoq vaqt davomida biogen m igratsiyada qatnashm aydi. Vaqt 
o'tishi bilan to g ‘ hosil bo ‘lish jarayonlari natijasida ch o ‘km a jinslar yana 
yuqoriga ko'tariladi, kimyoviy o ‘zgarishlar natijasida yana davriy aylanishga 
qo‘shiladi. Uglerod atmosferaga avtom ashinalardan, zavod va fabrikalardan 
ajraladigan tutunlardan ham o'tadi.
B iosferada uglero d aylanishi n atijasid a energiy a resurslari: n eft, 
toshko'm ir, yoqilg‘i gazlari, torf, yog'och hosil bo'lib, ular inson am aliy 
faoliyatida keng foydalaniladi. Yuqorida keltirilgan ham m a m oddalar foto- 
sintezlovchi o'sim liklarning mahsulotlari hisoblanadi. Y og'och, to rf o 'm in i 
to 'ld irs a b o 'la d ig a n , neft, gaz va to s h k o 'm ir esa o 'r n in i to 'ld ir ib
bo'lm aydigan tabiiy boyliklar hisoblanadi.
Azot eng m uhim elem entlardan biri bo 'lib , u oqsillar va nuklein kis- 
lotalarning tarkibiga kiradi. Azot atm osferadan yashin paytida azot va kis- 
lorodning birikib azot IV oksidi hosil qilishi natijasida o'zlashtiriladi. Am m o 
azotning asosiy massasi suvga va tuproqqa tirik organizm lam ing havo 
tarkibidagi azotni o'zlashtirishi natijasida o 'tadi.
Suvda va tuproqda azot fiksatsiyalovchi bakteriyalar va suvo'tlari yashay- 
di. Bu bakteriya va suvo'tlari o'lib m inerallashishi natijasida ular tuproqni 
azot bilan boyitadi. H ar bir gektar tuproqda 25 kg azot to 'p lan ish i m u m ­
kin. Azot o'sim liklar ildizi orqali poya va barglariga o 'tadi va shu joylarda 
oqsil biosintezlanadi. O 'sim lik oqsillari hayvonlar uchun asosiy azot m an- 
bayi hisoblanadi. O 'sim lik va hayvon organizm lari o 'lgandan so 'n g bak­
teriya va zam burug'lar ta ’sirida oqsillar parchalanib am m iak ajralib ch iq a­
di. Ajralgan am m iak qisman o'sim liklar, qism an esa bakteriyalar to m o ­
nidan o 'zlash tirilad i. Ayrim b ak teriy alar faoliyati natijasida am m iak
nitratlarga aylantiriladi. N itra tla r am m o n iy li tu z la r kabi o 'sim lik va 
m ikroorganizm lar tom onidan iste’mol qilinadi. N itratlarning b ir qismi 
esa ayrim bakteriyalar tom onidan elem en tar azotgacha qaytarilib atm o s­
feraga chiqariladi. Bu jarayonni denitrifikatsiya deyiladi. Shu tarzda azotning 
tabiatda davriy alm ashinishi davom etaveradi. Shunday qilib, jonli (bio- 
tik), jonsiz (abiotik) tabiatning o 'zaro m unosabati natijasida anorganik 
materiya tirik organizm larga o 'tib , o'zgarib yana qaytadan abiotik holatga 
qaytadi. Biogen migratsiyada qatnashuvchi organizm larni 3 ta katta guruh- 
ga ajratish mum kin: