Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Muhokama savollari:
1. Sodda hayvonlarning tuzilish xususiyatlari qanday, ularning tabiatda va in ­
so n hayotidagi aham iyati nim adan iborat?
2. Yassi, yum aloq va halqali chuvalchanglarning farq qiluvchi xususiyatlari
nim adan iborat?
3 .B o ‘g ‘im oyoqlilar klassifikatsiyasi qanday prinsipga asoslanadi?
4. B o ‘g ‘im oyoqlilarning tabiatdagi va inson hayotidagi aham iyatini yoriting.
5.Xordalilar tipiga tavsif bering, ularning klassifikatsiyasi.
6. Umurtqali hayvonlar tu zilish in in g xarakterli belgi va xususiyatlarini ayting.
7. Qushlarda uchishga m oslanishning progressiv belgilari nim adan iborat?
8. Sutem izuvchi hayvonlarning asosiy belgi va xususiyatlarini tushuntirib bering.
9. Sutem izuvchilarning inson hayotidagi aham iyati nim adan iborat?
Adabiyotlar:
1. П ехов А.П . Биология с осн ов ам и эк ол оги и . -С ан к т -П етер бур г: 2000.
стр. 5 5 -8 8 .
2. Х адорн Е., В енер Р. О бщ ая зоол оги я . — М: М и р , 1989, стр. 523.
VII 
BOB. BIOSFERA
Biosfera haqida umumiy tushuncha
Biosfera yunoncha “bios“ -hayot, “sfera“ - shar so ‘zlaridan olingan 
b o ‘lib, bu atam a fanga birinchi m arta avstriyalik geolog olim E.Zyuss (1875) 
tom onidan kiritilgan. U yer sharining hayot mavjud bo'lg an qavatini b i­
rinchi bo'lib biosfera deb atagan b o ‘lsa-da, lekin biosfera haqidagi ta ’lim otni 
rus akademigi V.I.Vernadskiy (1863—1945) yaratgan va rivojlantirgan.
U o'zining 1926-yilda yozgan “ Biosfera" degan asarida biosferani tirik 
organizm lar yashaydigan va ular t a ’sirida o'zgarib turadigan yer shari­
ning bir qismi deb ta ’riflaydi. Yerdagi ham m a biogeotsenozlam ing yig'indisi 
biosferani tashkil qiladi. Shunday qilib, biosferaning elem en tar (eng kichik) 
birligi biogeotsenozlardir.
Biosferaga juda qadim iy organizm bakteriyalardan tortib, odam gacha 
bo'lgan organizm lar kiradi. Biosfera tirik va o 'lik tarkibiy qism dan iborat. 
Sayyoramizda yashaydigan ham m a tirik organizm lam ing yig'indisi (bak- 
teriyalar, o'sim liklar, hayvonlar) biosferaning tirik qism ini tashkil etadi. 
Tirik organizm lar asosan yerning gazsim on (atm osfera), suyuq (gidro-
7 - 1 5
97

---

sfera), qattiq (litosfera) qobiqlarida joylashgan. Keyingi m a ’lum otlarga 
qaraganda, biosferaning yuqori chegarasi dengiz sathidan 22 km b alan d - 
likda troposferada va pastki chegarasi (litosferaning) 3—5 km chuqu rlikd a 
ham uchraydi va hatto okeanning (gidrosfera) 11 km chuqurligida ham
hayot m avjuddir. Biosferaning eng yuqori chegarasida noqulay sharoitlarga 
o ‘ta chidam li bakteriyalar va zam burug'lar sporalari uchraydi. B iosferan­
ing quyi chegarasi okeanlarning eng ch uqu r joylariga va litosferada neft 
b o r b o ‘lgan ano ero b bakteriyalar yashaydigan qism larigacha tarqalgan. 
B iosferaning o ‘lik tarkibiga atm osferaning, gidrosferaning va litosferaning 
m o d d alar va energiya alm ashinuvi jarayonida qatnashuvchi qism lari kira­
di.