Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Suvda, quruqlikda yashovchilar — Amfibiya. 
Am fibiyalar suv va quruq- 
likda yashovchi hayvonlam ing oraliq holatini egallab, ularga 4 000 ga 
yaqin tu r kiradi. U larning butun hayoti b a ’zi lichinka davrida suv bilan 
bog'langan. U lar suvga yaqin joylarda, nam yerlarda yoki suvda yashaydi. 
U lardan birinchi bo'lib ovoz paydo bo'lgan. U larning tanasi yalang'och 
teri bilan qoplangan bo'lib, teri ustida shilim shiq m oddasi bo 'lad i. Tanasi 
bosh va tan a qism larga ajralgan. K o'krak qafasi va q o v u rg'alar ularda 
bo'lm aydi. Biroq besh bo'lakli orqa va oldingi oyoqlari mavjud. M uskul 
sistemasi yaxshi rivojlangan.
Ovqat hazm qilish organlari og'iz bo'shlig'i, tom oq, qizilo'ngach, m e’da 
va ichaklardan tashkil topgan bo'lib, kloaka bilan tugaydi. Tili yaxshi 
rivojlangan. Jigar, oshqozon osti bezi va so'lak bezlari ham bo 'ladi.
Lichinkalari jabralari bilan yetilgan organizm esa o'pkasi bilan nafas 
oladi. Nafas olishda anchagina kapillyarlar bo'lgan terisi ham ishtirok e ta ­
di.
Q on-tom irlar sistemasi uch kam erali yurakdan (ikkita b o 'lm ach a , bitta 
qorincha), arteriya, vena va kapillyar q o n -to m irlarid an tashkil topgan 
ikkita qon aylanish doirasi bo'lib, ularda vena va arterial q o n lar aralashib 
ketadi.
Ayirish organi prim itiv shakldagi juft buyrak, ikkita siydik yo 'llari, 
qovuq va kloakadan tashkil topgan. A m fibiyalar ayrim jinsli organizm lar 
bo'lib, urg'ochilarida ikkita tuxum don, erkaklarida 2 ta u ru g 'd o n bo 'ladi. 
Rivojlanishi m etam orfoz yo'li bilan bo'lad i. T uxum d ond an lichinka chi- 
qib (suvda ) itbaliqqa aylanadi.
Sudralib yuruvchilar sinfi 
— R eptiliya.U lar chin quruqlik hayvonlari 
bo'lib, 7000 dan ortiq tum i o 'z ichiga oladi.
Xarakterli belgilaridan biri ular quruqlikda tuxum q o'yib k o 'p ay ad i, 
o'pkasi bilan nafas oladi va terisi shoxsim on o 'sim talar bilan qoplangan. 
Tuxum qattiq p o'cho q bilan o'ralgan bo'lib, tuxum sarig'i yaxshi rivojlangan. 
Ularning hom ilasini himoya qiluvchi qobiq-am nion yaxshi rivojlangan. Shu 
sababli suvda va quruqda yashovchilar, qushlar va sutem izuvchilar bilan 
birga bir guruhga, y a’ni am niotlarga kiritilgan.
U larda birinchi bo 'lib nerv sistem asida katta yarim sharlar p o 'stlo g 'i 
paydo bo'lgan, tanasi shoxsim on tangachalar bilan qoplangan teri qavati 
bilan o'ralgan b o 'lib , unda shilim shiq m oddasi bo'lm aydi.
Tanasi bosh, bo'y in , gavda, dum va o yoq-q o 'llarid an tashkil topgan
93

---

(ilonlar bundan m ustasno). Skeleti ham yaxshi rivojlangan b o ‘lib, u bosh, 
b o ‘yin, k o ‘krak, bel, du m g ‘aza va dum qismlariga ajralgan. Ba’zi turlaridan 
b o ia k ham m asining bosh skeleti m onolit tuzilgan (k o 'z, burun teshik- 
laridan tashqari). B o'yin um urtqasida atlant va epilitrofey bo'lib, ular 
yordam ida bosh qismi harakati kengayadi. Oyoqlari besh barm oq bilan 
tugaydi.
Skelet-m uskul sistem asi suvda va quruqlikda yashovchilarga nisbatan 
kuchli rivojlangan. Ovqat hazm qilish sistemasi ham kuchli differensiya- 
langan bo 'lib, ko'richak qoldiqlari ham bo'ladi.
Nafas olish sistemasi. Traxeyalari bronxlarga bo'linib o'pkaga kirib boradi. 
Teri orqali nafas olish ularda bo'lm aydi. Q o n -to m ir sistemasi ham ancha 
takom illashgan bo'lib, yuragi uch kamerali. Yurak qorinchasi to'siq bilan 
arterial va venoz bo'laklarga ajralgan. Tim sohlarda esa to 'rt kamerali yurak 
rivojlangan. Sudralib yuruvchilarda to 'la ajralm agan ikkita qon aylanish 
doirasi mavjud bo 'lib, natijada venoz va arteriya qonlari qism an ajralib 
ketadi. Ayirish organi bir juft buyrak va kloakaga boruvchi bir juft siydik 
yo'llaridan tuzilgan qovug'idan iborat.
N erv sistemasi ham an ch a progressiv tuzilishga ega bo 'lib, uning bosh 
m iyasi, uzunchoq m iya ham bosh miya yarim sharlari p o 'stlog 'in in g 
boshlang'ich qismi rivojlangan. Bosh m iyadan 12 juft bosh miya nervlari 
boshlanadi. Sudralib yuruvchilarda yuksak hayvonlarga xos bo'lgan barcha 
endokrin bezlari bo'ladi.
U larning tana harorati tashqi m uhitga bog'liqdir. Sudralib yuruvchilar 
ayrim jinsli organizm lar b o 'lib , ularda jinsiy deform izm kuchli rivojlangan. 
U lar orasida tuxum q o 'y ib ko'payadigan ham da tirik tug'uvchi vakillari 
ham uchraydi. Biroq tirik tug'uvchilari keng tarqalgan bo'lib, bu sinf 
tangachalilar, toshbaqalilar, tim sohlar, dastlabki kaltakesaklar kabi tur- 
kum larga (tartiblarga) bo'linadi. Ularning xo'jalik ahamiyati katta. Masalan, 
k o'pchilik ilonlar z a h ar saqlaydigan bo'ladi yoki tishlari bo'ladi. Terisi 
ham sanoatda ishlatiladi. Ba’zi birtoshbaq alarva ularning tuxumlari ovqatga 
ishlatiladi. T im sohlarning ham xo'jalik aham iyati (terisi ishlatiladi) katta, 
biroq inson hayoti u ch u n ular xafv tug'dirishlari m um kin. Sudralib yu­
ruvchilar qushlar va sutem izuvchi hayvonlarning dastlabki avlodlari hisob­
lanadi.