Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Sutemizuvchilar sinfi — M am m alia. 
Yuksak tuzilishga ega boMgan quruq­
lik hayvonlari boMib, ular turli xil geografik m uhitda hayot kechiradilar. 
Hozirgi kunda eng ko‘p tarqalgan hayvonlar jum lasiga m ansub b o ‘lib, 
ularga 3200 ga yaqin tu r kiradi.
Sutemizuvchilarning xarakterli belgi va xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
a) bolasini sut bilan boqadi;
b) hom ila yana bachadon ichida yetiladi;
d) nerv sistemasi va term oregulyatsiya m exanizm ining takom illash- 
ganligi sababli ularning tana harorati doim iy (o'zgarm as) boMadi, bu esa 
ularning turli xil iqlim sharoitida faollik xususiyatini t a ’m inlaydi;
e) terisi tuklar yoki ju n la r bilan q oplan g an , og ‘irligi 2 grd an (y er 
qazuvchi) tortib 150 to nnagacha (ko‘k kitlar) boradi.
95

---

Sutem izuvchilarning terisi ko ‘p m iqdorda teri va yog* ishlab chiqaruv- 
chi bezlar bilan ta ’m inlangan. Teri osti to'qim asida yog‘ hujayralari bo'ladi. 
S utem izuvchilar terisidan tuklar, tirnoqlar, tuyoqlar va shoxlar hosil bo 'lib
turadi.
O lq skeleti b o ‘yin, ko ‘krak, bel, du m g ‘aza va dum u m urtq alariga 
ajralgan. Son suyaklari kuchli rivojlangan bo'lib, ancha katta (b a ’zi bir 
turlarid a 1500—2000 kg gacha bo'lgan) yukni k o 'tara oladi. M uskul sis­
temasi ham kuchli rivojlangan. Ovqat hazm qilish sistemasida ham bo 'lim lar 
b o 'lib , u oxirgi chiqaruv teshigi bilan tugaydi. Tishlari (kitlardan b o ia k ) 
y axshi ta ra q q iy e tg a n . O v q a tla n is h ig a k o 'r a u la r o 's im lik x o 'r va 
g o 'shtx o'rlarga bo'linadi.
N afas olish organlari o 'p k a, traxeyalar, bronxlar, bronx alviolalar va 
alviolalardan tashkil topgan.
Q o n -to m ir sistem asi takom illashgan bo'lib, u to 'rt kam erali yurak- 
d an, ikkita qon aylanish doirasidan, chap aorta yoyidan tashkil topgan. 
Eritrotsitlarida yadro bo'lm aydi.
Ayirish sistemasi qovuq, siydik chiqaruvchi kanalga ochiladi, ikkita 
buyragi va und an chiqqan siydik yo'llari qovuqqa borib tutashadi.
U larda kuchli rivojlangan va takom illashgan nerv sistemasi m avjud. 
Bosh miya yarim sharlari, ayniqsa, kuchli rivojlangan. M iyacha yaxshi 
rivojlangan. Sezgi organlari kuchli rivojlangan. Eshitish oigani tashqi quloq, 
tashqi teshik, u ch ta eshitish suyakchasi va tovush qabul qiluvchi a p - 
paratlardan tuzilgan.
Hid bilish organi burun chanoqlari va burun labirientidan tuzilgan. 
K o'rish organlari yaxshi taraqqiy etgan. Ichki sekretsiya bezlari kuchli 
rivojlangan. K o'payishi jinsiy yo'l bilan b o 'lib , urg'ochi va erkak indi- 
vidlarida ham jinsiy b ezlar ikkitadan bo'ladi. Otalanishi ichki su tem izu ­
v chilar orasida tu x u m q o 'y ib k o 'p a y u v ch i tu rlari ham b o 'lib , ularga 
o 'rd ak b u ru n lar, yexidnalar, proyexidnalar kiradi. U lar Avstraliya q it’asida 
yashaydi.
Bolasini xaltasida boqib yuruvchilari ham bor (chunki ularda yo'ldoshlar 
b o'lm ayd i) bo'lib, ularga Avstraliyada va Janubiy A m erikada hayot kechi- 
ruvchi kengurular, xaltali b o 'rila r kiradi.
Sutem izuvchilarning tuzilishi ham , hayot kechirishi ham h ar xil b o'ladi. 
U larning yer ustida, yer ostida, suvda, hattoki, havoda uchib yuruvchi 
tu r (ko'rshapalaklar) lari ham m avjud.
S utem izuvchilarning xalq xo'jaligidagi va inson hayotidagi aham iyati 
beqiyosdir. K o'pchiliklari, ayniqsa, uy hayvonlari xo'jalikda yuksak ah a m i­
yatga ega bo'lib, inson uchun oziq-ovqat va sanoat uchun xomashyo beradi. 
Bir qan ch a turlari ovlashda foydalaniladi. M asalan, m o'ynachilikda 20
96

---

dan ortiq sutem izuvchi turlaridan foydalaniladi. K o‘pchiligi odam larga 
yuqadigan parazit kasalliklarning m anbayi yoki rezervlari b o ‘lib ham xiz- 
m at qiladi.