Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

B o ‘g ‘imoyoqlilar tipi — Arthropoda. 
Bular um urtqali hayvonlarning 
yuksak taraqqiy etgan vakillari b o ‘lib, ularning 650 000 ga yaqin turi 
mavjud. Bo‘g‘im oyoqlilarbarcha iqlim sharoitlarida hayot kechiradi.
Bo‘g‘im oyoqlilar belaterial sim m etriyaga xos b o ‘lib, ularning tanasida 
ham ikkilamchi b o ‘shliq b o ‘ladi. Ko‘pchilik b o ‘g ‘im oyoqlilam ing tanasi 
3 boMakka bo'lingan: bosh qismi, ko'krak qismi va qorin qismi. Bosh qis­
m ida sensor va tashqi nerv m arkazlari joylashgan. Bosh qism ida k o 'p in ch a 
ko ‘krak segm entlari birlashib bosh ko‘krakni hosil qiladi. H arakatlanish, 
sezish, hujum qilish uchun m o'ljallangan b o ‘g ‘imli oyoqlari ham mavjud. 
Bo‘g ‘im oyoqlilar tanasi ham uch qavatli bo'ladi. Tanasining tashqi to m o - 
nidan skelet vazifasini bajaruvchi xitindan tuzilgan kutikula b o'ladi. B un- 
dan tashqari ularda ovqat hazm qilish, nafas olish, ajratish, q o n -to m ir, 
nerv, endokrin va jinsiy sistemalari ham mavjud. Ovqat hazm qilish sis­
tem asi oldingi, o ‘rta va keyingi b o iim larga boMingan. 0 ‘rta bo 'lim da hazm
qilish bezlari joylashgan. Suvda yashovchi b o ‘g ‘im oyoqlilarda nafas oluv- 
chi organi jabra bo'ladi. Q uruqlikda yashovchilari esa o ‘pka xaltasi yoki 
traxiyalaryordam ida atm osferadagi kisloroddan nafas oladilar, Q o n -to m ir 
sistem asi yurak va aortadan tashkil topgan b o ‘lib ochiqdir. U larda qonga 
o ‘xshash gem olim fa bo'lib, u asosan transport vazifasini bajaradi ham da 
suv, ovqat zahirasini saqlab turadi. K o'pchilik b o ‘g ‘im oyoqlilarayrim jin s- 
li, biroq germ ofraditlari ham uchraydi. H asharotlar orasida p artenogenoz 
yo'li bilan ko‘payish ham ko‘p uchraydi.
Bo‘g ‘im oyoqlilar quyidagi sinflarga bo ‘linadi:
1. Q isqichbaqasim onlarsinfi.
2. M eristom alar sinfi.
3. 0 ‘rgim chaklilar sinfi.
4. K o‘poyoqlilar sinfi.
5. H asharotlar sinfi.
Jabra bilan nafas oluvchi b o ‘g‘imoyoqlilarga daryo qisqichbaqalari misol 
boMa oladi. B undan tashqari b o ‘g‘im oyoqlilarga o ‘rgim chaklar, kanalar, 
falanglar, chayonlar, hasharotlar, burgalar, bitlar ham kiradi.
U larning aham iyati nihoyatda katta. U lar barcha ekologik sistem alar- 
ning asosiy kom ponentlariga kiradi. K o‘pchilik vakillari insonlarda paraz- 
itlik qilib hayot kechiradi. B a’zi birlari zaharli hayvonlar hisoblanadi va 
yana bir qancha turlari m adaniy o ‘sim liklarning zararkunandalari b o ‘lib 
xizmat qiladi.
89

---