Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Muhokama savollari:
1. Yer yuzida o'sim lik va hayvon turlarining m iqdori va ularning o ‘rni.
2. Taksonom ik kategoriyalam i tushuntiring.
3. Hayvon va o ‘sim liklarning birligi va farq qiluvchi belgilarini ifodalang.
4 .0 r g a n iz m la m i klassifikatsiyalash prinsiplari va bu sohada ishlagan olim lar-
n ing ishlarini k o‘rsating.
5. A.L. Taxtadjyan bo'yicha o ‘sim liklar klassifikatsiyasini bering.
6. L.M argelis sistem asi b o'yicha hayvonlar klassifikatsiyasini yoriting.
7. Yadroviy tuzilishgacha.bo‘lgan organizm larni tushuntiring.
8. Zam burug‘lar va ularning tuzilishi. K o‘payishi va aham iyati nim adan iborat?
9. Lishayniklar va ularning aham iyati.
10. Suvo'tlari va ularning tu zilish i, ko'payishi va aham iyati.
11. Yuqori o ‘simliklar, ularning um um iy tavsifi, vakillarini ayting.
12. Yopiq urug‘lilar, ularning tavsifi, sinflari va aham iyatini yoriting.
13. Viruslar, ularning tu zilishi, ko'payishi, aham iyati nim adan iborat?
Hayvonlar va ularning turli-tumanligi
1. Sodda hayvonlar — Protozoa.
2. K o ‘p hujayrali hayvonlar — M etazoa.
2.1.B u lu tlar (Spongia) tip i.
2.2.K ovakichaklilar (C oelen terata) tip i.
2.3.Y assi chuvalchanglar (R lath elm in th es) tip i.
2 .4 .Yum aloq chuvalchanglar (N em a th elm in th es) tip i.
2 .5 .Halqali chuvalchanglar (A n n elid es) tip i.
2 .6 .B o ‘g ‘im oyoqlilar (A rthropoda) tip i.
2.7.Y u m sh oq tanlilar yoki m olluskalar (M ollu sk a) tip i.
2.8.Junatanlilar (E chinoderm ata) tip i.
2.9.X ordalilar (C hordata) tip i.
Sodda hayvonlar. 
Bular bir hujayrali organizm lar b o ‘lib, ularning tipik
vakili yashil evglina hisoblanadi (Euglena viridis). U larning 25 000 ortiq 
turlari mavjud boMib, asosan chuchuk, sh o‘rlangan suvlarda va tu proqda 
hayot kechiradi. Shulardan 3 500 ta turi o ‘sim lik, hayvon va odam larda 
parazitlik qiladi.
Hujayrasining tuzilishi ko ‘p hujayrali organizm lar hujayrasining tuzi- 
lishiga o ‘xshash, biroq ular faqat hujayra b o ‘lib q olm asdan, balki m usta- 
qil hayot kechiruvchi organizm ham hisoblanadi.
Sodda hayvonlar tanasi ovalsim on yoki c h o ‘ziqroq b o ‘lib, ularning 
oMchami 3—150 mk (m ikron) b o ‘lib, b a ’zan k atta oMchamdagi turlari 
ham uchraydi.
T ip ik sodda hayvonlar 3 qavat m em brana bilan o ‘ralgan bo 'lib , u lar­
ning qalinligi turlariga qarab h a r xil b o ‘ladi. M em brana qatlam lari oqsil 
m oddasidan tarkib topgan. B a’zi sodda hayvonlarning tashqi tom o n id a 
sitasekelet rakovina bo ‘ladi.
85

---

Sitoplazmasi ekto va endoplazm aga ajralgan sodda hayvonlar hujayrasida 
organellalardan yadro, m itoxondriyalar, ribosom alar, sentriolalar, G oldji 
kom pleksi, lizosom alar va shu kabilar b o ‘ladi. Biroq yirikroq sodda hay ­
vonlar ko‘p yadroli b o ‘ladi, kichik o ‘lcham dagilarida esa bitta yadro bo'ladi.
Yadrodagi x rom osom alar m iqdori 2 tadan 160 tagacha boruvchi sod ­
da hayvonlar turlari uchraydi. X rom osom a uzunligi 1 -5 0 m kn. orasida 
bo'ladi. Maxsus vazifani bajaruvchi organellalariga harakat organellalari, 
ovqat hazm qilish va qisqaruvchi vakuola kiradi.
U larning oziqlanishi turli xil bo 'ladi. Ba’zilari oziqni eritm adan b u tu n
tanasi bilan sitotsitoz orqali qabul qilsa, ikkinchi bir xillari sitostom (h u ­
jayra og'zi) orqali qattiq ozuqani qabul qiladi, uchinchi xillari esa ovqat- 
ni psevdolodiylari orqali ushlab olishadi. Endoplazm aga tushgan ovqat 
maxsus ferm entni saqlovchi vakuolalar yordam ida hazm b o 'lad i. H azm
b o 'lm agan ovqat qoldiqlari tashqariga ovqat hazm qiluvchi vakuolalar 
orqali chiqarib tashlanadi.
O 'sim liklarga o 'xshash sodda hayvonlar hujayrasida x rom otoforlari 
bo'lib, ular yordam ida fotosintez jarayoni o 'tib turadi.
S odda h ay v o n lar jin siy va jin ssiz y o 'lla r bilan k o 'p a y ad i. Jin ssiz 
ko'payishi hujayrasining ikkiga bo'linish yo'li bilan bo'ladi.
Jinsiy ko'payishi esa singam iya (ikkita gam etaning qo'shilishi bilan) 
konyugatsiya va autogam iya (gaploid yadrolarining hosil bo'lishi va birla- 
shishi) yo'llari bilan bo'ladi.
Ba’zi bir sodda hayvonlarning vakillari ham jinssiz, ham jinsiy y o 'llar 
bilan ko'payadi. Ana shunday sodda hayvonlarga bezgak plazm odiyasini 
kiritish m um kin. U u m urtqalilaro rganizm ida yashaganda jinsiy ko'payadi.
Sodda hayvonlar tashqi m uhim om illarga nisbatan ta ’sirchan bo'ladilar. 
Agar noqulay sharoit tug'ilsa ularning vegetativ tanalari sistaga aylanadi 
va o'zlarining hayotchangligini saqlab qola oladi. 
Q iila y
sharoit paydo bo'lishi 
bilan sistadan faol vegetativ tan a hosil bo'ladi. K o'pchilik sodda hayvon­
lar erkin h o la td a hayot k ec h irsalar-d a, ularning b a ’zi birlari boshq a 
organizm tarkibida faqat ularga zarar keltirm aydi, b a’zan esa foyda ham
keltirm aydi. M asalan, tirm etlar ichagida yashovchi xivchinlar sellyuloza- 
ni hazm qila olm aydi. Biroq bir qan ch a sodda hayvon turlari hayvon va 
odam organizm ida ju d a xavfli, parazit holda hayot kechiradilar.
Inson 25 tu r sodda hayvonlar uchun potensial xo'jayin b o 'lib xizm at 
qiladi. S hundan 2 tasi odam ning o g'iz bo'shligi, 12 turi ichagida, 1 tasi 
siydik-tanosil y o'llarida, 10 tasi qon va boshqa to 'q im alard a yashaydi. 
Sodda hayvonlar 5 ta tip g a bo'linadi: a)sarkam astigoforalar; b)sporalilar;
d)knidosporidiylar; e)m ikrosporidiylar; 0 kipriklilar yoki lnfuzoriyalar.
86

---