Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

K o‘p hujayralilar — M eta zo a
U lar bir nechta tiplarga bo'linadi:
Bulutlilar tipi — Spongia. 
U larning 3000 dan ortiq turi bor. U lar d e n ­
giz va okeanlarning tubida yoki har xil suv osti jism lariga yopishgan 
holda harakatsiz hayot kechiradilar. Bulutlilar kolonial organizm lar. Tarkibi 
ichki skelet (qum tuproq, shoxsim on m od d alard an tashkil topgan) va 
m arkaziy b o ‘shliq qism idan tashkil topgan. U lar suvda erigan kislorod 
bilan nafas oladilar. 0 ‘simlik va hayvon qoldiqlari ham d a sodda hayvonlar 
va bakteriyalar bilan oziqlanadilar. Keyingi kuzatishlar shuni k o ‘rsatdiki, 
bulutlilar kichik kvars zarrachalarini eritib qabul qilish xususiyatiga ham
ega ekanlar. Bu bilan ular vitam in С ga bo'lgan talabini qondiradilar.
Ko'payishi kurtaklanish va jinsiy yo 'llar bilan b o 'lad i. Ba’zi bir turlari 
zaharli hisoblanadi. Kishilar tom onidan foydalaniladigan bulutlilar ham
mavjud. Ularning kelib chiqishi to 'g 'risid a aniq m a ’lum otlar yo'q.
Kovakichaklilar tipi — C oelenterata. 
K ovakichaklilar asosan dengiz- 
larda yashaydi, qism an chuchuk suvlarda ham hayot kechiradigan vakil- 
lari uchraydi. U larning 9000 m ingta turi bor.
Ularning tanasi ekto va ekzoterm adan tuzilgan bo 'lib, ularning oralig'ida 
hujayra tashqarisidagi m odda — mezogliya joylashadi. Kovakichaklilarning 
tipikvakili dengizlarda yashovchi m aijon politlar hisoblanib, ular harakatsiz 
hold a hayot kechirib koloniyalarga birlashgan b o 'lad i. Ikkinchi vakili 
m eduzalar bo'lib, ular yakka-yakka bo'lib, harak atch an hayot kechiradi. 
Eng ko'p tarqalgan kovakichaklilarga gidro kiradi.
Kovakichaklilar jinssiz va jinsiy y o 'llar bilan ko'payadi. K ovakichak­
lilar koloniyalari dengizlarda ekologik sistemalami hosil qilib m uhim aham i- 
yat kasb etadilar.
Yassi chuvalchanglar tipi — Plathelm inthes. 
Bu tip g a m ansub hayvon- 
larning tanasi yassi tuzilishga ega bo'lib, ular suv, tu p ro q , o'sim lik, h ay ­
von va odam organizm larida parazit holda hayot kechiradilar. Bu tip g a 
ham 9000 mingga yaqin hayvon turlari kiradi. Yassi chuvalchanglarning 
o 'lc h a m i 0,5 m m dan 30 m gacha borishi m um kin. B a’zi bir yassi c h u ­
valchanglar epiteliyasining tashqi tom o n id a xivchinlari yoki kiprikchalari 
bo'ladi. Qoplovchi epiteliya ostida teri m uskullari joylashib teri-m uskul 
xaltasini hosil qiladi. Xalta bilan ichki o rg a n la ro 'rta sid a parenxim ajoylash- 
gan.
Ovqat hazm qilish organlariga oziq teshikchasi, qizilo'ngach va ichak 
kirib, b a’zi bir vakillarida (lentasim onlar) ular u m u m an bo'lm aydi.
Yassi chuvalchanglarning hammasi ham germ ofraditlardir. U larda skelet, 
to m ir va nafas olish sistem alari yo'q.
Bu tipga kiruvchi gelm entlarning ham m asi p arazitlar hisoblanadi.
87

---

Kovakichaklilarga qaraganda yassi chuvalchanglarning nerv sistem asi 
m urakkab tuzilishga ega. Lentasim on gelm en tlar tanasining bosh qism ida 
juft miya joylashgan yoki tom oq , nerv halqali bo'lib, ulardan nerv h u - 
jayralaridan tuzilgan nerv o'sim talari chiqadi.
B u tip uchta sinfga bo'linadi: kipriklilar, so‘ruvchilar yoki trem o to tlar 
(T rem otoda) va lentasim onlilar (C estoda).K iprikli chuvalchanglar yassi 
gelm entlar orasida eng sodda tuzilgani bo'lib, ularning o'lcham i uzunasiga 
5 m m gacha boradi. 3000 dan ortiq turlari mavjud. U larning ko'pchiligi 
chuchukva sh o'rlangan suvlarda hayot kechiradi.U lam ing tipikvakili bo'lib
Planariya hisoblanadi. Biroq anchagina turlari: dengizdagi qisqichbaqasimon- 
lar, baliqlar va shu kabi boshqa hayvonlar parazitlik qilib hayot kechiradi.
T rem o to d alarg a 6000 ga yaqin tu r kiradi, ular ham m a hayvon va 
odam larda parazitlik qiladi. Kasallik tarqatuvchi turlarigajigarqurti, m ushuk 
so'ruvchisi, lam o 'setsim o n so'ruvchi va boshqalar kiradi.
L entasim onlilar sutem izuvchilar va odam lar paraziti hisoblanadi. Bu 
sinfga 3000 ta tu r kiradi. K o 'p tarqalgan turlariga exinokok, sepen, lentets 
va shu kabilar kiradi. U larning hayot sikli turli xil xo'jayinlarda o 'tad i.