Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Chin bakteriyalar — B acteria. 
B akteriyalar kattaligi kichik m ikroskop- 
lar bilan o ‘lchanadigan bir hujayrali m ikroskopik organizm lardir. G ram
b o ‘yog‘i bilan b o ‘yalish usuli bo 'y ich a ular gram ijobiy va gram salbiy 
bakteriyalarga b o ‘linadi. Hujayra shakllariga qarab bakteriyalar batsilalar, 
streptokoklar, vabirionlar va spirillarga b o iin a d i. K o'pchilik bakteriya­
larda qavchinlar boMganligi sababli ular harakatchan boMadilar. B akte­
riyalar hujayrasining tuzilishi o ‘simlik va hayvonlar hujayrasi tuzilishiga 
o ‘xshash b o ‘ladi. Biroq ulardan farq qilib, bakteriyalarda xloroplastlar, 
m etoxondriyalar, yadro m em branasi va yadrocha b o ‘lmaydi. U lar turli xil 
ekologik sharoitda uchraydi. K o‘payishi faqat hujayrasining ikkiga b o ‘linishi 
yo'li bilan bo'ladi. B a’zi bir bakteriyalarda kanyugatsiyalarga o ‘xshash jin - 
siy ko'payishlar aniqlangan. B akteriyalar k o 'pincha geterotrof, qism an 
avtotrof (xem osintezlovchi bakteriyalarda) usullar bilan k o ‘payadi. U lar 
aerob va anoerob sharoitlarda hayot kechiradilar. B akteriyalarning tabiat - 
dagi ahamiyati ulkan. Ular bijg‘ish, irish va organik m oddalam i parchalashda 
ishtirok etadi. Ana shu jarayonlar natijasida tuproqda karbonatlar, sulfidlar, 
fosfatlar, boksitlar hattoki tem ir rudalar ham hosil b o ‘lib turadi. D ukkak- 
li o ‘simliklar ildizidagi tuganak bakteriyalar, tuproqdagi azotobakteriya- 
lar hujay rasidagi sim b io s o m a la r is h tiro k id a hav od ag i e rk in a z o tn i 
o ‘zlashtiradilar va ularni yashil o ‘sim liklar o'zlashtiradigan holatga, y a’ni 
azot birikmalariga aylantiradilar. A m aliyotda ham bakteriyalardan keng 
foydalaniladi. M asalan, sut kislotali bakteriyalar faoliyatidan sut m ah- 
sulotlari tayyorlashda, sabzavotlarni konservalashda foydalaniladi. B akte­
riyalardan antibiotiklar ham olinadi. G e n injeneriyasida D N K ning gibrid 
shakllarini olishda ham ulardan foydalanish m um kin. O dam va hayvon- 
larda turli xil kasalliklarni tug‘diruvchi bakteriyalar ham bor. C h u n o n ch i, 
odam larda dizenteriya, o ‘lat, vabo, difteriya va shu kabi kasalliklarni
79

---

tu g ‘diradi. B undan tashqari odam va hayvonlarda uchraydigan brutsellyoz, 
sil kasalligi, sibiryazvasi va shu kabi kasalliklami ham bakteriyalar tug'diradi. 
Oksiftobakteriyalar (O xyphtobacteria). Bularga sionobakteriyalar va xlorok- 
sibakteriyalar kiradi. S ionobakteriyalar C yanobacteria eski klassifikatsiya 
b o ‘yicha ular ko‘k-yashil suvo'tlari hisoblanib, tuzilishiga k o 'ra bakteriya- 
larga o'xshaydi. Bu b o 'lim n in g 2500 ga yaqin turi mavjud. U lar asosan bir 
hujayrali organizm lardir. Biroq uzu n ipsim on va hattoki koloniyashaklda 
uchrovchilari ham b o ‘ladi. U larning bakteriyalardan farq qiluvchi belgilari 
b o iib , ular quyidagilardan iborat:
a) hujayra p o ‘stida sellyulozali;
b) Sitoplazmasidaxlorofillari bo‘lib fotosintezjarayoninibajaradi. Xromoto- 
plazm asida xlorofildan tashqari har xil rang beruvchi karotin, ksantofil, fiko- 
eritrin pigmentlari ham b o ‘ladi. U lar chuchuk va sho‘rlangan suvlarda, ham ­
da tuproqda hayot kechiradilar. Dengizlarda yashaydigan vakillari ham uchraydi. 
Sionobakteriyalar hujayrasining ikki bo‘linishi yo‘li bilan ko‘payadilar. U lar­
ning chirimagan qoldiqlari davolanish, loyqalami hosil qilishda ishtirok etishini 
hisobga olmaganda, xo‘jalik uchun ahamiyati deyarli yo‘q.
S ionobakteriyalar ham eng qadim da paydo bo'lg an organizm lar b o ‘lib, 
m oxlar, paporotniklar va urug‘li o'sim liklar paydo b o ‘lgunga qadar ham
yashaganlar. U larning yoshi bir necha m illiard yil hisoblanadi.
Xloroksibakteriyalar ju d a kam m iqdorda uchrab, ular ham fotosintez 
qilish jarayoniga ega b o ‘lib, kelib chiqishlari ham n o m a ’lum Vasiliy 
Proxloron (prochloron)dir.