Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

H ayvon va o ‘simlik dunyosi, ularning birligi va farq qiluvchi belgilari
Aristotel zam onida biologiyani ikki dunyoga: o ‘sim liklar va hayvon- 
lar dunyosiga b o ‘lish boshlandi. 0 ‘simliklarga daraxtlar, butalar, o ‘tlar, 
lianalar, gullar kirsa; hayvonlarga kuchuklar, m ushuklar, qu rb aq alar, 
baliqlar kirgan. 0 ‘zlarining tashqi ko'rinishi jih atid an yuqorida keltirilgan 
o'sim liklardan farq qilsa-da, paporotniklar, m oxlar va zam b urug ‘larni 
ham o'sim liklarga kiritish m um kin. H ayvonlarga esa m olyuskalar, ch u- 
valchanglar, arilar, chum olilar va shu kabilar kiradi.
Bundan 100-yil ilgari nem is biologi Ernest G ekkel o'sim lik va hayvon- 
larning oraliq shakli b o ‘lgan m ikroorganizm larning yangi guruhi bir hu- 
jayrali organizm lar (proteste) kiritishni tak lif qilgan. Biroq bu taklifni 
k o ‘pchilik olim lar jam oatchiligida qabul qilinm adi. C hunki b a’zi b ir hu - 
jayrali organizm lar hayvonlarga o ‘xshasa, b a’zi birlari o ‘simliklarga o'xshab 
ketadi. Yana b a’zi bir xillari esa na o ‘simlikka va na hayvonga o'xshaydi. 
Keyinchalik b a’zi biologlar M onera guruhini ajratishni taklif qilib, bu gu- 
ruhga ular yadrosi shakllanm agan bakteriyalar va k o ‘k-yashil suvo'tlarni 
kiritgan.
Aslini olganda, o'sim liklar va hayvonlar bir-birlariga ju d a o'xshash 
b o ia d i. Ularning ikkovlari ham hujayralardan tuzilgan, ularning bir-biridan 
keskin farq qiluvchi xususiyatlari ham mavjud. U la r quyidagilardan iborat:
1 .0 ‘sim liklar hujayrasida qattiq sellyulozadan tashkil to pg an qattiq 
hujayra m em branasi b o ‘ladi.
2. 
0 ‘simliklar doim o b o ‘yiga va eniga o'sib turadi. B oshqacha qilib 
aytganda, o ‘sim liklar vegetativ davrlarining oxirigacha ham o'sish im - 
koniyatlarini yo'qotishm aydi. T ropik iqlim sharoitida o'suvchi o 'sim lik lar 
yil bo'yi bir xil o ‘sib tursa, m o ‘tadil iqlim sharoitida o'suvchi o 'sim liklar
73

---

esa asosan b ah o r va kuzda o ‘sib, kuz va qish fasllarida o'sishdan to 'x tab
turadi. 0 ‘sim liklardan farq qilib hayvonlarda o ‘sish m a’lum davrgacha, 
m a’lum yoshgacha davom etadi. Keyin esa yangi hujayralarning organizm i 
hosil b o ‘lishiga qaram ay t o ‘la o ‘sishdan to ‘xtaydilar.
3. K o'pchilik hayvonlar harakatchan b o ‘lsa, o'sim liklar esa o ‘troq holda 
hayot kechiradi. O 'sim liklar bir yerda turgan holda o ‘zlari u chun kerak 
b o ‘lgan suv va m ineral tuzlarni ildizlari ham da karbonat angidrid va q u ­
yosh energiyasini yer ustki organlari (asosan bargi) orqali qabul qiladilar.
4. O 'sim liklarning hayvonlardan farq qiluvchi eng m uhim belgilaridan 
yana biri — bu oziqlanishdadir. H ayvonlar harakat qilib atrofdagi organizm ­
lar bilan oziqlanadi. O 'sim liklarning ko'pchiligi esa o'zlari u ch un kerak 
bo'lgan organik m oddalarni o'zlari tayyorlaydilar. Bu xususiyatlar xlorofil 
donachalari b o 'lg an barcha yashil o'sim liklarga taalluqlidir. Xlorofillari 
b o 'lm ag an za m b u ru g 'la r va bakteriy alar esa hayvonlar singari tayy or 
organik m odda hisobiga oziqlanadi.
Y uqorida bayon etganim izdek, hayvon va o'sim liklar dunyosi xilm a- 
xilligi bilan ajralib turadi. Shu sababli h ar bir o'sim lik va hayvonlar turlarini 
o'rganish, a w alo shu o'rganilayotgan obyektning boshqalarga qaraganda 
qaysi holatda ekanligini, ularning bir-biriga nisbatan filogenetik holatini 
(kelib chiqishini) bilish m uhim aham iyat kasb etadi. Turlarning sistem atik 
holatini bilish, tushunish faqatgina sistem atika fani uchun em as, boshqa 
yondosh fanlar uchun ham m uhim rol o'ynaydi.
Sistem atika bilim larining genetika va biokim yoda urug'chilik va selek- 
siyada va hattoki ekologiya va biogeografiya fanlarida ham o 'rn i beqiyos. 
Tabiatni m uhofaza qilishni ham sistem atik bilimlarsiz to 'la -to 'k is am alga 
oshirib bo'lm aydi. T urli-tum an hayvonlar va o'sim liklar dunyosini tas- 
virlab m a’lum bir sistem aga solib o'rganish qadim zam onlardan bosh- 
langan bo'lib, u bir necha davrni o 'z ichiga oladi. Organizm larni ilk bor 
klassifikatsiya qilish yunonistonlik olim Aristoteldan (miloddan oldingi 384— 
322-yiIda) boshlangan. Aristotel va uning shogirdi botanik Teofrast (m ilo d ­
dan oldingi 370—285-y.) o 'sim lik larn i o 't, b u ta, daraxt, hayvonlarni 
yashash joyiga qarab suv hayvonlari, quruqlik hayvonlari va havo h ay­
vonlariga bo'ladi.
Albatta, ularning klassifikatsiyasi su n ’iy klassifikatsiya edi. Sun’iy klassi­
fikatsiya nam oyondalaridan biri shved olimi K .Linneydir (1707— 1778-y.) 
K .L inney 1735-yilda chop etgan “Tabiat sistem asi” degan asarida tu r 
to 'g 'risid a to 'la -to 'k is m a ’lum otlar keltirgan, uning tushunchasiga k o 'ra, 
sistem atikada asosiy kichik taksonom ik birlik tu r bo'lib, u bir-biriga o'xshash 
organizm lar yig'indisidan iborat. Biroq Linney tu r o'zgarm aydi va u doim iy 
degan konsepsiya tarafdori edi. O 'sim liklar va hayvonlarni klassifikatsiya
74

---

qilishda K .Linney bitta yoki bir nechta belgisini hisobga olgan edi. Bu 
albatta sun’iy klassifikatsiya edi. Biroq shunday b o'lsa ham Linneyning sis- 
tem atikada xizm ati salmoqli edi. Bu o ‘simlik va hayvonlam ing klassifika- 
tsiyasi edi. U o ‘sim lik va hayvonlarni klassifikatsiya qilish prinsiplarini 
yaratdi. Sistematikaga qush nom enklaturani kiritdi. Y a’ni har bir hayvon 
va o'sim lik turini ikkita nom bilan atashni tavsiya qildi. M asalan, qattiq 
bug‘doy triticcum durum Z, yoki uy m ushugi — ftlis dom estica Z, sher — 
fales leo, yo‘lbars — felis tigris, kuchuk — canis lam iliaris va hokazo.
H a r bir hayvon va o'sim lik turidan keyin shu turni birinchi bo 'lib 
tasvirlab bergan olim ning familiyasi qisqartirilgan holda yoki familiyasi- 
ning bosh harfi qo'yilishini t a ’kidladi. T artiblarni avlodlarga, avlodlarni 
oilalarga, oilalarni tartiblarga, tartiblarni sinflarga, sinflarni bo'lim larga 
birlashtirish prinsiplarini ham K .Linney asoslagan.U 10 m ingdan ortiq 
o'sim lik turlarini tasvirlab, ularga nom bergan buyuk allom adir.
Sistematikaga m a’lum m iqdorda xizmat ko'rsatgan olim lardan biri fran- 
siyalik J.L am ark hisoblanadi. U hayvonlarni um urtqasizlar va um u rtqa- 
lilarga bo 'lib , chuvalchanglar tip in i yassi, yum alo q va halqali c h u - 
valchanglar guruhiga bo'ldi. H ayvonlar tip la ri to'g'risidagi tushunchani 
fransuz olimi J . Kyuvye (1769—1832) fanga kiritib hayvonlam ing bir nechta 
tiplarini tasvirlab berdi.
Oila atamasi sistem atikaga kiritilgandan so 'n g hayvon va o'sim liklar 
turlarini (Species) avlodlariga (genus), avlodlarini oilalarga (fam ilio), 
oilalarni tiplarga (tynos, divisio) va bo'lim lam i dunyosiga (regnum ) bo'lib 
o'rgatila boshladi. XIX asrda nem is olimi E.G ekkel (1 8 34 -19 19 ) organik 
dunyoni 3 ta podsholikka, y a’ni protistlar, hayvonlar va o'sim liklarga 
b o 'lib o'rgatd i. O 'sim lik la r klassifikatsiyasi borgan sari tak o m illashib
borm oqda. Hozirgi kunda h ar bir takson uchun uning kichik yoki kat- 
talashtirilgan shakllari ishlatilm oqda, ch u n o n ch i, kenja sinf, kenja tu r va 
hokazo. C h.D arvinning evolyutsion nazariyasining paydo bo'lishi bilan 
organizm larning filogenetik sistem asi shakllana boshladi. Y a’ni organizm - 
larni klassifikatsiyalashda ularning qarindoshlik belgilari va kelib chiqishiga 
asoslangan sistem atika paydo bo'ldi.