zitlik qilib yashaydi. U lar tayoqcha, shar, ipsim o n ,
bukilgan shakllarda
bo‘ladi.
Viruslarni birinchi bo'lib 1892-yilda R.I.Ivanovskiy tam aki o ‘simligining
m ozayka kasalligini o'rganishda kashf qilgan. M ayda ultra m ikroskopik tu-
zilishga ega bo'lgan viruslarning o 'rta c h a kattaligi 450—500 nm b o'lad i.
Q oram ollardan oqsil kasalligini tarqatuvchi virusni 1898-yilda F.L efler
va P .F rash la rk ash f qilgan. Bu virusning kattaligi esa 20 nm dir. 1931-yilda
jo 'ja em brionidagi hujayralarda viruslarni o 'stirish im k oniyati paydo
bo'lgandan keyin ularni laboratoriya sharoitida keng o'rganila boshlangan.
Elektron m ikroskop kashf qilingandan keyin, 1956-yilda am erikalik olim
Stenli viruslarning ichki tuzilishini o'rgandi. U ning tekshirishicha, voyaga
yetgan virusning tarkibiy qismi asosan
ikkita nuklein kislotasidan, y a’ni
R N K yoki D N K dan tashkil topgan bo'ladi. U ning atrofida oqsil m od-
dasidan tuzilgan p o 'st yoki kapsid b o 'lad i. Kapsid virusgenom i virus
xrom osom asini shikastlanishdan asraydi.
Viruslar genom i h ar xil tuzilishga ega, m asalan, bakteriya viruslar
genom i M 13 va M l 34 bir m olekulali yum aloq
dreklardan tashkil topgan
b o 'lsa , q o ra m o llar, c h o 'c h q a la r, m u sh u k lar, k alam u sh lar va sh un ga
o'xshash boshqa hayvonlar viruslarida bir zanjirli lim onsim on D N K bo'ladi.
C hechak kasalligini tarqatuvchi viruslar D N K si ikki zanjirli bo 'ladi.
K o'pchilik viruslar D N K sida o 'z la rin in g ferm entlari b o 'lib , ular
yordam ida D N K replikatsiyasi bo'lib turadi. Bu ferm en tlar soni to 'rt xil
bo'ladi. M asalan, bakteriya viruslar genom ida T4 30 dan ortiq ferm entlar
mavjud. Yirik viruslar genom ida nuklein ferm entlari mavjud b o 'lib , ular
xo'jayin-hujayralarining D N K sining yem irilishiga olib keladi.
Inson va hayvonlar organizm ida yashaydigan viruslar o'sim lik
va bak-
teriyalardagi viruslarga qaraganda k o 'p ro q o'rganilgan, chunki ular b a ’zan
davolash qiyin bo'ladigan og 'ir kasalliklarni tug'diradilar. Insonlarda k o 'p
uchraydigan virusli kasalliklardan g rip p , polim iyelit,
qutirish, chechak,
kana, entsefalit va boshqalar; h ayvonlarda esa, qutirish, oqsil, o 'la t,
chechak, ensefalom iyom it va boshqalardir.
B a’zi bir viruslar insonlarda turli shish (opuxol) kasalliklarini tu g ’dirishi
m um kin. Bu xil viruslar tug'diruvchi yoki onkologen viruslar deyiladi. Ana
shunday viruslarga m aym unlar hujayrasidan ajratib olingan SV40 virusi
kiradi.
Onkologen viruslarni o'rganish ularning faqat turli xil shakllarini bilib
olish uchun em as, balki onkologik kasalliklarning oldini olish va ularni
davolash usullarini ishlab chiqarishda m uhim aham iyatga egadir. Pirovar-
dida insonlarda keyingi vaqtda topilgan va k o 'p in ch a o 'lim
bilan tugay-
digan V IC H kasalligini, S P ID n i tarqatuvchi im m unodeffitsit viruslari
77
aniqlangan. Bu virus insonning im m un sistem asini ishdan chiqaradi. Vich
viruslar birinchi b o iib , 1959-yilda Zoirda, ikkinchi bo'lib 1969-yilda AQSh
da topilgan.
O 'sim lik viruslari ham tabiatda keng tarqalgan b o'lib, ularga tam aki
m ozayka kasalligini tarqatuvchi, virusdan tashqari yana tam aki nekrozi,
kartoshkada sariq pakana, sholg'om da sariq mozayka kasalligini va m adaniy
ham d a y ow oyi o'sim liklarda boshqa xil kasalliklarni
tarqatuvchi viruslar
kiradi. O 'sim liklarda kasallik tug'diruvchi viruslar k o 'p in ch a tayoqchasim on
yoki yum aloq shakllarda uchraydi. U larning tayoqchasim on shakllarining
kattaligi 300—480x15 nm , yum aloq viruslarniki esa 25—30 nm bo'ladi.
Viruslar bir o 'sim likdan ikkinchi o'sim likka fizik kontakt, tuproq o r
qali ham da o'sim liklarni payvandlashda o 'tadi. B a’zan hasharotlar ham
viruslarni tarqatishda katta rol o'ynaydi. Bakteriya viruslari yoki bakterio-
faglar h ar xil sistem atik guruhdagi bakteriyalarga zarar yetkazadilar.
K o'p uchraydigan bakteriofaglarga barabansim on tayoqcha shaklidagi
T -guru h
bakteriofaglari kirib, ularning kattaligi 100x25 nm bo'ladi. U lar
ning genom i D N K dan tuzilgan. U lar bakteriyalar hujayrasida uchrab,
ularning yashirinishiga olib keladi. Shu sababli tibbiyotda b a’zi bir bak-
terial kasalliklarni davolashda va ularning oldini olishda bakteriofaglardan
foydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
