Учебное пособие по предмету «Музыкальная культура Узбекистана» принадлежит перу Заслуженного

musiqali teatr
, aniqrog‘i 
– o‘nyilliklardagi taraqqiyot jarayonini bosib o‘tib, muayyan bir fenomen 
tarzida 
o‘zbek musiqali teatri
shakllandi
9
. Mazkur jarayonni qisqagina qilib 
chizgilaydigan bo‘lsak, nihoyatda dinamik, shu bilan birga retrospektiv 
silsilasini ko‘ramiz. 
Birinchi bosqichda
o‘zbek milliy sahnaviy meros (xalq teatri an’analari) 
va o‘zbek milliy musiqa merosi namunalaridan olingan “iqtibos”li musiqali 
spektakllar odat tusiga kiradi. Birlamchi bu davr 1910-20-yillarga to‘g‘ri kelib, 
ana shu ikki 
asoszamin
omilga tayangan, bir-birini inkor etmagan quyidagi 
arboblar tomonidan amalga oshirildi. Xususan, 
Hamza
Hakimzoda Niyoziy 
9
Qаrang: Говорят музыканты Узбекистана: двадцать лет спустя //Музыкальная Академия. 2004. №1. 

---

23 
(1889-1929) va G‘.Musaxonovlar vodiyda tashkil etgan “Farg‘ona sayyor o‘lka 
sayyoh 
drama 
truppasi”da 
Hamzaning “Zaharli hayot, yohud 
ishq qurbonlari” (1916) va ayrim 
o‘zga 
mualliflarning 
muxtasar 
inssenirovkalarida, G‘ulom Zafariy 
(1899-1937) 
Andijon, 
so‘ngra 
Toshkentda – “Baxtsiz shogird” 
(1914), “Bahor”, “Yorqinoy”, “Binafsha”, “Quyon”, “To‘sqinchilik”, “Rahmli 
o‘qituvchi”, “Maqtanchoq kishi” va, ayniqsa, “Halima” ommaviy premyerasi 
(1920-yilning 14-sentabrida) asarlarida jarayon tamal toshini o‘rnatdilar. 
Hamza va Zafariylardan farqli o‘laroq, Shamsiddin 
Xurshid
Sharafiddinov (1892-1960) – “Eskilik va yangilik” (1918), “Turkiston” (1920) 
kabi o‘z asarlaridan so‘ng, Alisher Navoiyning “Layli va Majnun”, hamda 
“Farhod va Shirin” dostonlarini 1922-yili Toshkentda – Sh.Shoumarov, 
To‘ychi Hofizlar maslahati bilan ustuvor bir tarzda maqomlar (“Shashmaqom”, 
Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llari)dan tanlab olingan iqtiboslar evaziga 
sahnalashtiradi. Bunday hol bir qator viloyat (Buxoro, Samarqand, 
Farg‘ona)larda ham kuzatiladi. 
Jarayonning 
ikkinchi bosqichi
da, musiqiy ijod sohasida avvalgilardan 
farqli ravishda xalq musiqa merosi namunalari – asl ma’nodagi musiqali 
dramalarga aylantirila boshlandi. Xususan, Xurshid librettosi va birlamchi 
tanlangan “Shashmaqom” hamda Farg‘ona-Toshkent maqom turkumlaridan 
“iqtibos” tarzida kiritilgan deyarli barcha parchalar saqlanibgina qolmay, 
mustaqil yondashishlar evaziga boyitilgan T.Sodiqov va N.Mironovlarning 
“Layli va Majnun” (1933, avgustida), V.Uspenskiyning “Farhod va Shirin” 
(1936, 2-fevral) musiqali dramalari sahnalashtirildi. 
Boz ustiga, ayni shu davrda o‘ta zamonaviy tuyulgan – o‘zbek xotin-
qizlari ijtimoiy ozodligiga da’vat etuvchi T.Sodiqov va R.Glierlarning 
“Gulsara” (K.Yashin librettosi, 1935, 5-may) asari ham katta muvaffaqiyat ila 

---

24 
sahna yuzini ko‘rdi. 
Sanab o‘tilgan deyarli barcha musiqali dramalar nainki O‘zbekiston, 
balki bir qator qo‘shni hududlardagi (O‘sh, Xo‘jand) teatrlarda ham 1920-
1930-yillardayoq ketma-ketiga sahnalashtirila boshlaganligi – tom ma’nodagi 
o‘zbek musiqali teatri o‘zigagina xos xususiyatlari bilan shakllanganligidan 
dalolat beradi. Demak, hozirgi kunga qadar faqat O‘zbekistondagina odat tusini 
olib kelayotgan va, ochig‘ini aytganda, jami 16ta
10
musiqali teatrlarimizdan – 
13 tasi (!)ayni musiqali drama va komediyalarga mo‘ljallangan bo‘lib, mazkur 
janr uzoq va yaqin o‘tmish, hamda zamonaviy pallada o‘zining voqe’bandligi, 
ijtimoiy 
hayotni 
aks 
ettirishda 
hozirjavobligi 
bois, boshqa (opera, balet, 
operetta 
kabi) 
musiqali 
sahnaviy janrlar orasida