O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

Uchinchi mutahkamlik nazariyasi
ga muvofiq kuchlanishda havfli xolatning 
boshlanishiga asosiy sabab qilib eng katta tangenstial kuchlanish olinadi. Uchinchi 
nazariyani 1773 yilda Kulon kiritgan bo’lib, bu nazariya ko’p vaqtlar tan olinmadi. 
Chunki o’sha vaqtlarda ishlatilgan materiallar uchun, ya’ni siqilishga qarshilik 
ko’rsatuvchi materiallar uchun bu nazariyani tadbik etishni zaruriati yo’q edi. Ammo 
olingan ikki nazariyaning ko’pgina holatlarda tajriba oqibati bilan mos kelmasligi 
cho’zilish va siqilishda bir hilda karshilik ko’rsatuvchi plastik materiallarning 
vujudga kelishi Kulon nazariyasidan yana foydalanishga majbur etdi. Bu nazariyaga 
ko’ra murakkab kuchlanish holatidagi jismda havfli xolat undagi maksimal 
tangenstial kuchlanish shu jism materialidan yasalgan namunaning oddiy 
cho’zilishdagi havfli holatiga tegishli tangenstial kuchlanishga erishganda 
boshlanadi. 
Oddiy cho’zilishda plastik materiallar uchun havfli holat kuchlanish oqish 
chegarasiga erishganda boshlanadi. Ya’ni, 
oky



max
teng bo’ladi. Havfli holat boshlanmasligi uchun
 
oky

 
o’rniga 
 

ni qo’yishimiz kerak. 
 



max
(9.13) 
Bu holda mustahkamlik koeffistienti (
n
) murakkab kuchlanish bilan oddiy 
kuchlanish uchun bir hilda olinadi. Murakkab kuchlanishda eng katta va eng kichik 
bosh kuchlanishlar tegishlicha 
2

va 
3

bo’lsa, u holda
2
3
1
max





bo’ladi. Oddiy kuchlanish holati uchun esa 

---

72 
   
2



bo’ladi. Bu ifodalarni (9.13) ga qo’ysak, uchinchi nazariyaga muvofiq mustahkamlik 
sharti quyidagicha yoziladi: 
 





3
1
(9.14) 
Bu nazariyaning natijalari tajribadan chiqqan natijalarga ancha yaqin keladi. 
Bu ayniqsa plastik materiallar uchun yaxshi natijalar beradi. Bu nazariya asosida 
hisoblanilgan konstrukstiya elementlarining mustahkamligi ba’zan keragidan ortiq 
bo’ladi. Kamchiligi o’rtacha bosh kuchlanishning qiymatini e’tiborga olinmasligidir. 
Buning natijasida fazoviy va tekis kuchlanish holatlari orasida hech qanday farq 
qolmaydi. 
O’tkazilgan tajribalar jismning qarshilik ko’rsatish qobilyatiga ―
2

‖ ni 
borligini tasdiqlaydi. Ammo tekis kuchlanish holatidagi inshoot va mashina 
qismlarining mustahkamligini tekshirishda bu nazariyaning yuqoridagi ikki 
nazariyaga qaraganda afzalligi shubhasizdir. 
NAZORAT SAVOLLARI 
1.
Chiziqli kuchlanish holati nima? 
2.
Tekis kuchlanish holati nima? 
3.
Fazoviy kuchlanish holati nima? 
4.
Bosh yuzalar deb qanday yuzalarga aytiladi? 
5.
Qanday kuchlanish holati sof siljish deyiladi? 
6.
Qanday mustahkamlik nazariyalari mavjud? 
TAYaNCh SO’Z VA IBORALAR 
Bosh yuzalar, bosh normal kuchlanishlar, hajmiy kuchlanish, tekis kuchlanish, 
chiziqli kuchlanish, normal kuchlanish, urinma kuchlanish, hajmiy kuchlanish holati, 
tekis kuchlanish holati, chiziqli kuchlanish holati, mustahkamlik nazariyasi. 
10-MA’RUZA