Aim.uz
Xalqaro soliqqa tortish
Reja
1. Xalqaro soliqqa tortishning asosiy tamoyillari, huquqiy asoslari.
2. Jahon soliq kodeksini qabul qilish zarurati va ahamiyati.
3. Xalqaro ikki yoqlama soliqqa tortishni tartibga solish.
1. Xalqaro soliqqa tortishning asosiy tamoyillari, huquqiy asoslari
Jahon hamjamiyati iqtisodiy tizimlari integratsiyasi va tashqi iqtisodiy
faoliyatning rivojlanishi xorijiy mamlakatlar soliq tizimlarini o’zaro ta’siriga olib
keldi. Lekin turli malakatlarda soliqqa tortishni u yoki bu masalalariga bo’lgan
yondashuvlarni bir biriga mos kelmasligi nizoli vaziyatlarni yuzaga kelishiga sabab
bo’lmoqda. Masalan, xalqaro ikki tomonlama soliqqa tortish ana shunday
masalalardan biridir.
Xalqaro ikki tomonlama soliqqa tortish deganda ikki yoki undan ko’p
mamlakatda bir soliq to’lovchining faoliyati bir xil yoki shunga o’xshash soliq turi
bilan bir vaqtning o’zida soliqqa tortish ifodalanadi.
Ikki tomonlama soliqqa tortishni belgilovchi ko’rsatkichlar quyidagilardan
iborat
- soliqqa tortish ob’ektining o’xshashligi;
- soliqqa tortish sub’ektlarining o’xshashligi;
- soliq to’lash muddatining o’xshashligi;
- soliq to’lovining bir xilligi va boshq.
Xar bir mamlakatda soliq yurisdiktsiyasini kengaytirish va uni muxofaza etish,
shuningdek, tovar, xizmat va kapitalni eksport kiluvchilarga soliq imtiyozlari berish
bilan boglik tadbirlarning umumiy yigindisi mamlakatning tashki soliq siyosati
deyiladi. Ushbu siyosatning kaysi tomonga yunalishi muayyan vaziyatdan kelib
chikadi. U byudjet daromadlarini oshirish nuqtai nazaridan yoki eksportni qullab-
kuvvatlash maksadidan kelib chikishi mumkin. Ammo, shu narsani yoddan
chikarmaslik lozimki, bu soxada manyovrlashtirish imkoniyatlari ancha
chegaralangan yukorida aytilganidek, xech bir mamlakat uz fukarolari yoki kapitali
uchun boshqa mamlakatdan, maxalliy axoliga qo’llanilayotgan soliqqa tortishga
nisbatan imtiyozlirok bulgan tartibni talab kilishga xaqli emas. Xuddi shuningdek,
xech bir mamlakat uz xududida faoliyat yuritayotgan xorijiy fuqaro va shaxslarga,
soliq yukini maxalliy axolidan keskin fark qiluvchi nisbatlarda oshirishga xaqli emas.
Bunday xolatning yuz berishi, mazkur mamlakatning xorijiy bozorlaridagi faoliyatiga
nisbatan xam xuddi shunday chora-tadbirlar qullanilishiga olib kelishi mumkin. q
Aksariyat mamlakatlar qonunlarida xorijiy shaxslar va kompaniyalarni soliqqa
tortishning faqatgina umumiy tomonlari belgilab beriladi. Va ular keyinchalik
xukumat kursatmalarida, sud karorlarida, ma’lum milliy odatlarda va boshkalarda
aniklashtiriladi.
Xar bir mamlakat uchun xalkaro soliq munosabatlarini tartibga solinishida
kuyidagilar asosiy vositalar xisoblanadi
134
− bir yoklama chora-tadbirlar yoki milliy soliq siyosatining chora-tadbirlari
bulib, boshka mamlakatlar xukumatlari bilan xech kanaka kelishuvlarsiz amalga
oshiriladi (mamlakatda faoliyat yuritayotgan xorijliklar va mamlakatning xorijda
faoliyat yuritayotgan fukaro va korxonalariga nisbatan soliq tartibining belgilanishi);
− shartnomaviy chora-tadbirlar, ikkinchi tomon bilan yoki ikki tomonlama,
yoki kup tomonlama asosda (xalkaro kelishuv), yoki «soliqlarning garmonlashuvi»
deb nomlanadigan kelishuvlar doirasida (ya’ni, ikki yoki undan ortik
shartlashayotgan mamlakatlarning milliy soliq siyosatlarini uzaro muvofiklashtirish
asosida)gi chora-tadbirlar.
Xozirgi kunda, amalda yuzdan ortik soliq kelishuvlari mavjud. Bundan
tashkari, u yoki bu darajada mamlakatlar urtasidagi soliq munosabatlariga taallukli
bulgan turli xil xalkaro kelishuvlar xam mavjud.
Umuman, soliq kelishuvlari bir-nechta tur va kurinishga ega. Ulardan
ayrimlarini aloxida ajratib kursatish mumkin
ma’muriy yordam kursatish buyicha kelishuv;
«chegaralangan» soliq kelishuvlari;
umumiy soliq kelishuvlari;
xadya va merosdan olinadigan soliqlar buyicha kelishuv;
ijtimoiy sugurta tulovlari buyicha soliq kelishuvlari va boshkalar.
Hozirda ushbu kelishuvlarning barchasi kupchilik vaziyatlarda yangi kelishuv
shakli bulgan — «Umumiy soliq kelishuvi» bilan almashtirilmokda (ushbu soliq
kelishuvi tulikligicha «Ikki yoklama soliqka tortishni bekor kilish xamda daromad va
kapitalni soliqka tortish soxasidagi chetga chikishlarga karshi kurash buyicha
kelishuv» deb nomlanadi va asosan, Birinchi Jaxon urushidan sung, keng kullanila
boshlangan).
135
2. Jahon soliq kodeksini qabul qilish zarurati va ahamiyati
Birlashgan millatlar tashkiloti u yoki bu xalkaro dasturlar asosida bozor
isloxotlarini amalga oshirayotgan davlatlarga ma’lum bir loyixalarni ishlab chikish va
joriy etishda yordam berish xamda xamkorlik kilishni amalga oshiradi. Bunday
xamkorlik yunalishlaridan biri — zamonaviy xalkaro iktisodiy talablarga javob
beradigan milliy soliq tizimining yuzaga kelishiga, shakllanishi va rivojlanishiga
yordam berishdir. Aynan shunday chora-tadbirlarni amalga oshirish jarayonida, ya’ni
xalkaro soliq dasturi doirasida Jaxon soliq kodeksini tayyorlash fikri yuzaga keldi.
Ushbu Kodeksning asosiy maksadi — isloxotlarni amalga oshirayotgan davlatlarga
ilmiy asosda soliq munosabatlarini boshkarish, yagona terminologiya va yagona
mazmundagi izoxni yaratish imkoniyatlarini takdim etishdir.
«Jaxon soliq kodeksi asoslari» shaklidagi ushbu xujjat 1993 yilda tayyorlanib,
nashrdan chikarildi. Uning mualliflari Garvard universiteti (AKSh) mutaxassislari
Uord M. Xassi va Donald S. Lyubik. Ushbu Kodeks asoslari 300 betdan iborat bulib,
591 ta modda va izoxni uz ichiga olgan Soliq kodeksi matnidan iboratdir.
Kodeksning kirish kismida mualliflar kupgina davlatlar tajribasidan utgan soliq
tizimining zamonaviy ma’nosini ochib berishga xarakat kilganliklarini yozishgan.
Jaxon soliq kodeksi namuna sifatida bulishiga karamasdan, unda soliq
tulovlarining anik stavkalari, uning minimumlari va imtiyozlar berilgandir.
Kodeks matni va unda berilgan stavkalar kodeksdan foydalanishni xoxlovchi
davlatlar uchun majburiy emas, balki tavsiyaviy tusga egadir.
Milliy soliq konunchiligi tayyorlanayotganda ushbu davlat mutaxassislari
tomonidan mamlakatdagi anik iktisodiy va xukukiy shart-sharoitlar inobatga olinishi
kerak.
Kodeksda berilgan nizom aloxida axamiyatga egadir. Bu nizomga kura, soliq
tizimi orkali iktisodiy subsidiyalar berish tugri subsidiya tulovlariga nisbatan kam
samaralidir. Imtiyoz turlari va engilliklarning kupligi, soliq imtiyozlarini nazorat
kilishning kiyinligi sababli, soliq tizimini murakkablashtiradi va samaradorligini
tushiradi, uning zarur bulgan egiluvchanlik xususiyatlarini yukotadi. Bundan kelib
chikadiki, kodeksda soliqlardan vaktinchalik yoki doimiy ozod etish kabi imtiyozlar
kuzda tutilmaydi. Rivojlanayotgan davlatlar iktisodiyoti xususiyatlarini xisobga olgan
xolda, Kodeks mualliflari fikricha, ushbu davlatlar daromadlari asosiy kismi bojxona
bojlari, kushilgan kiymat soligi, aktsizlar xamda korxona va tashkilotlar foydasiga
soliq xisobiga shakllanadi. Bunday soliq tizimi ular fikricha, soliqlarni undirish bilan
boglik bulgan ma’muriy xarajatlar jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqka
nisbatan kam buladi.
Tavsiya etilayotgan Kodeksdagi soliqlar tizimiga fakatgina yukori
daromadlarga ega bulgan axoli kismiga kullaniladigan jismoniy shaxslardan
olinadigan individual daromad soligi xam kiritilgandir. Bu, bozor iktisodiyotiga
utayotgan davlatlarda asosan rivojlanayotgan va sobik sotsialistik davlatlarda
individual daromad soligini rivojlangan davlatlardagi kabi keng mikyosda kullash
uchun etarli darajadagi ma’muriy va xukukiy mexanizmlar mavjud emasligi bilan
izoxlanadi. Individual daromad soligi soliq tushumlari maksadida emas, balki tenglik
xissini karor toptirish maksadida joriy etiladi.
136
Jaxon soliq kodeksini ishlab chikkanlar, soliq konunlarini tayyorlash va kabul
kilish soliq isloxotiga dastlabki kadamdir deb xisoblaydilar. Asosiysi, soliq
apparatining samaradorligini yaratishda deb biladilar. Adolatli va yukori saloxiyatli
soliq xizmatining mavjudligi soliq isloxotidagi muvaffakiyatlarning zaruriy shartidir.
Jaxon soliq kodeksi asosiy soliq turlari buyicha 5 kismga bulinib, bozor
iktisodiyotiga utayotgan davlatlarda joriy etish uchun tavsiya kilinadi. Birinchi kism
— daromad soligi; ikkinchi kism — kushilgan kiymat soligi; uchinchi kism — aktsiz
soliqlari; turtinchi kism — kuchmas mulkka soliq; beshinchi kism — soliq
ma’muriyati, deb nomlanadi.
3. Xalqaro ikki yoqlama soliqqa tortishni tartibga solish
Xalqaro ikki tomonlama soliqqa tortishni bartaraf etishning asosiy
mexanizmlaridan biri ikki tomonlama soliq kelishuvlaridir. Soliq kelishuvlarining
asosiy maksadi — xamkor mamlakatlar urtasida yuzaga kelishi mumkin bulgan ikki
yoklama soliqka tortishning barcha kurinishlariga barxam berishdan iborat. Ushbu
kelishuvlar ma’lum koida va tadbirlar ketma-ketligini kat’iy tartibda amalga
oshirishni kuzda tutadi. Kelishuvlar ikki yoklama soliqka tortishga kanday kilib
barxam beradi
Soliq kelishuvlari ikki yoklama soliqka tortishga barxam berishning uch
pogonali tizimini kullashni kuzda tutadi. Birinchi boskichda, xamkor mamlakatlarda
«rezident» va «daromad manbasi» koidalaridan kelib chikadigan ikki yoklama
soliqka tortishga barxam beriladi. Ushbu maksadlarda kelishuvda ikki yoklama
rezidentlik va «moddiy» moddalar buyicha tortishuvlarni echishga karatilgan kismlar
mavjud bulib, ular tomonlardan biriga daromadlarning anik turlari buyicha ma’lum
soliqka tortishda mutloq xukuk beradi.
Ikkinchi boskichda, «rezident» va «daromad manbasi» moddalar buyicha
barcha munozaralar xal etilgandan sung, kolgan ikki yoklama soliqka tortishga
barxam beriladi. Bunday barxam berish xar bir mamlakatning ichki me’yorlari
asosida ta’minlanadi. Yangi soliq kelishuvida esa, ushbu me’yorlarning mavjudligi
yoki mavjud emasligi kurib chikiladi. Oxirgi xolatda, ikki yoklama soliqka barxam
berish buyicha yangi tartib, kelishuv asosida joriy etilishi mumkin. Odatda, kuyidagi
usullardan biri kullaniladi «ozod kilish» usuli yoki «soliq krediti» usuli. Soliq
kelishuvi tuzilayotgan paytda tomonlar ushbu ikki usuldan birini tanlashi, yoki ularni
ikkalasidan xam zaruriy paytlarda foydalanishi mumkin. Ammo, shuni aloxida
ta’kidlash lozimki, soliq kelishuvlarida «soliq krediti» usulidan kuprok foydalaniladi.
Bu xolatni xattoki, ichki soliqka tortish tizimida kuprok «ozod kilish» usulidan
foydalanadigan mamlakatlarda xam kuzatish mumkin. Buning asosiy sabablaridan
biri — «soliq krediti» usulida soliqlarni tulashda xalkaro chetga chikish
imkoniyatlarining ancha pastligidir.
Uchinchi boskichda, xamkor mamlakatlarda soliqka tortiladigan daromadlarni
turlicha aniklash sababli kelib chikadigan ikki yoklama soliqka tortishga barxam
beriladi. Bunday ikki yoklama soliqka tortish, odatda, soliq organlarining uz
vakolatlari doirasida soliqlarni undirish uchun soliq tulovchilar daromadlarini kayta
137
taksimlash buyicha xarakatlaridan kelib chikadi. Aksariyat mamlakatlarda soliq
organlariga bunday xukuk ichki konunchilikda kuzda tutilgan bulib, tadbirkorlik
daromadlari, foiz va royalti tugrisidagi kelishuv moddalari bilan tasdiklanadi.
Masalan, 1977 yilda kabul kilingan IXRT Shakliy konventsiyasining tadbirkorlik
daromadlari tugrisidagi moddalariga binoan, «doimiy faoliyat yurituvchi
tashkilot»ning foydasi soliq ma’muriyati tomonidan xuddi shunday faoliyat turi bilan
shugullanuvchi korxona, tashkilotning foydasi kabi xisob-kitob kilinishi mumkin;
foiz va royalti xakidagi moddada esa, kreditor va karzdor urtasidagi aloxida
kelishuvlar natijasida kelib chikadigan uzgarishlarga barxam berish tugrisida suz
boradi. Ammo, uz-uzidan ma’lumki, agar biror mamlakat maxalliy korxonalarga
nisbatan soliqka tortiladigan daromadni yoki biror shaxsni, xorijiy shaxs foydasiga
utkazgan va xarajat sifatida aks ettirilgan summasini «tiklasa», unda ushbu summani
oluvchi xorijiy shaxs daromadlari buyicha kerakli uzgarishlar amalga oshiriladi. Aks
xolda, birinchi mamlakat soliq organlarining bunday kvalifikatsiyani inobatga
olmasligiga karamasdan, xorijiy shaxs tomonidan olingan ushbu summa, xorijiy
shaxsning daromadi sifatida kaytadan soliqka tortilishi mumkin. Soliq kelishuvlari
mavjud bulmagan sharoitda, birinchi mamlakatning soliq organlari, soliq
tulovchining bunday daromadlari, ikkinchi davlat xukumati tomonidan daromad
sifatida tan olinmaydi va ushbu daromadlarni soliqka tortish bazasidan chikarish
zarurligi buyicha iltimosnomasini kupchilik xollarda, kondirmaydi.
Soliq kelishuvlari, ikki yoklama soliqka tortishga barxam berish maksadlaridan
tashkari, muxim maksad —soliq tulashdan chetga chikish xolatlariga karshi kurashni
kuzlaydi. Ushbu soxada soliq kelishuvlari orkali soliq organlari xamkorligining asosi
va tartibi belgilab olinadi. Shuning uchun xam, soliq kelishuvlarida daromadlarni
yashirishga karshi, chet elga daromadni yashirin tarzda utkazishga karshi soliq
organlarining birgalikdagi kurashi buyicha bir kator yuriknomalar kiritiladi. Bu
«doimiy faoliyat yurituvchi tashkilot»ning daromadlarini tartibga solish buyicha
yurik; assotsiatsiyalashgan korxonalar tugrisidagi modda (bosh kompaniya va filiallar
urtasida daromadlarni taksimlash buyicha tuzatishlar kiritishga imkon beradigan);
aloxida munosabatlar tufayli xamkorlar urtasida foiz tulovlari va royalti buyicha
soliqka tortiladigan daromadlardagi «xatolarni» tugrilash buyicha shartlar va
boshkalar.
Yukorida aytib utilganidek, boshka asosiy masalalar bilan birga, soliqka doir
masalalarni xam uz ichida kurib utadigan bir-kancha xalkaro kelishuvlar mavjud.
Birinchidan, ikki mamlakat urtasidagi uzaro munosabatlar asosini tashkil
etuvchi keng tarkalgan kelishuvlar. Ushbu kelishuvlarda koidaga binoan, soliqlar
buyicha diskriminatsiya kilmaslik, ya’ni boshka mamlakatning fukaro va
kompaniyalariga xuddi maxalliy fukaro va kompaniyalar uchun joriy kilingan soliq
tartibini joriy kilish tugrisidagi yuriknomalar aks etadi. Ammo, shu narsa kayd
etiladiki, xar bir mamlakat uz fukarolariga va kompaniyalariga beradigan soliq
imtiyozlarini boshka mamlakat fukarolariga va kompaniyalariga berishga majbur
emaslar.
Ikkinchidan, diplomatik va konsullik munosabatlarini urnatish buyicha
(maxsus konsullik konventsiyalarini xam kiritish mumkin) kelishuvlar. Ushbu
kelishuvlarda tomonlar diplomatik va konsullik idoralari xamda ularda faoliyat
138
yuritayotgan shaxslarga beriladigan soliq imtiyozlarini uzaro kelishadilar. Imtiyozlar
xajmi, odatda, ushbu shaxslarning boshka mamlakat xududida bulish maksadlari va
faoliyat doiralari bilan chegaralanadi. Mazkur imtiyozlar ruyxati 1961 va 1963
yillarda kabul kilingan kup tomonlama diplomatik xamda konsullik vakolatxonalari
xakidagi Vena konventsiyalarida uz aksini topgan.
Dunyoning aksariyat mamlakatlari ushbu konventsiyaga a’zo. Shuni ta’kidlash
lozimki, yukoridagi ikki xil kelishuvlarda kuzda tutiladigan kelishuvlar, u yoki bu
kurinishda, umumiy soliq kelishuvlarida xam inobatga olinadi.
Uchinchidan, xamkor mamlakatdan olib kiriladigan tovar va xizmatlarga
maksimal darajadagi kulay soliq muxitini yaratishga yunaltiriladigan tartibni kullash
buyicha, tomonlar urtasida tuziladigan savdo kelishuvi va shartnomalari. Soliqlar
buyicha ta’sir etishga kura, ushbu kelishuvlar, kupchilik xolatlarda fakatgina boj
tulovlari buyicha keng tarkaladi. Ammo, ba’zi xollarda, ushbu kelishuvlar umumiy
soliqlarga xam taallukli bulishi mumkin xamda tashki savdo faoliyatining boshka
me’yorlarini (valyuta buyicha, bank operatsiyalari buyicha va boshkalar) xam kamrab
olishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |