Maxsus pedagogika

0 ‘qitishda onglilik va faollik tamoyili
0 ‘qitishda onglilik va faollik tamoyili didaktikaning juda muhim tamoyili 
hisoblanadi. Bu tanioyilning mohiyati quyidagilardan iborat: ta ’lim o ‘quv 
materialini o ‘quvchilarning to liq tushunishlarini ta ’minlashi, o ‘quvchilarda 
o ‘qishga nisbatan ongli munosabatni tarbiyalashi kerak, fikrlashda ijod va 
mustaqillikni hamda o ‘zlashtirilgan bilim, malakalarni amaliy faoliyatda 
faol ishlatish ko‘nikmasini rivojlantirmogl kerak.
Yordamchi maktab sharoitida bu tamoyilni amalga oshirishda o ‘qituvchi 
bir qator qiyinchiliklarga duch keladi. Aqli zaif o ‘quvchilar bilan tegishli 
tarbiyaviy ish olib borilmasa, ularda o ‘qishga nisbatan qiziqish paydo 
b olm ay di. Bu narsa ko‘pincha ommaviy maktab sharoitida o ‘qishda 
muvaffaqiyatsizlikka uchrashi natijasida boladi, buning ustiga, o'qishga 
nisbatan salbiy munosabat ozm i-kolpmi yangi sharoitda ham birmuncha 
vaqtgacha saqlanishi mumkin.
Aqli z a if b o lalard a o lq ish n in g ijtim oiy aham iy atin i tu sh u n ish
qiyinlashgan va bu ancha kech hosil boladi. Bundan mutlaqo aniqki, ta’limda 
onglilik tamoyilini amalga oshirishda o ‘qituvchining birdan-bir vazifasi aqli 
zaif bolalarda o ‘quv ishiga to ‘g‘ri munosabatni tarbiyalashdan iborat boladi.
Aqli zaif bola o ‘zi uchun yengilroq boigan ta ’lim olish sharoitida o ‘quv 
materialini tushunishi bilanoq o'qishda shubhasiz muvaffaqiyatlar paydo 
b o la boshlaydi va bu muvaffaqiyatlar ta ’siri ostida undagi o ‘qishga boigan 
salbiy munosabat tez fursatda yo‘qotiladi.
0 ‘quvchilaming o ‘qishga munosabati ularning o^qishga diqqat-e’tibor 
berishida, unga qiziqishida, qiyinchiliklarni bartaraf qilish uchun iroda 
kuchini sarflashga tayyor ekanligida ifodalanadi. Bundan tashqari, o'qishga 
ijobiy munosabatda bolish o ‘quvchiga o'rganayotgan materialning ahamiyati 
qanchalik tushunarli ekanligiga, bu material o ‘quvchi qiziqishlarining 
o‘qishdan tashqari sohasi bilan qanchalik bogliqligiga, o ‘qituvchi materialni
67

---

qanchalik aniq va tushunarli qilib bayon etishiga, o ‘qitish usullarining 
qanchalik xilma-xil ekanligiga bog‘liq.
Yordamchi maktab o ‘quvchilarida o ‘qishga mumkin qadar ertaroq 
qiziqish uyg‘otish kerak. Buning uchun o ‘quvchilarning o ‘quv materialini 
to liq tushunib o ‘zlashtirishlari talab qilinadi. Bu jihatdan yordam chi 
m aktab o ‘qituvchisi ayrim qiyinchiliklarga duch keladi. Chunki debil 
bolalar uchun aqliy yetishmovchilik xarakterlidir. Bu hoi ularda mavhum 
um umlashtirishga, atrof-m uhitdagi narsalar bilan voqealar o ‘rtasidagi 
aloqa va bogliqlikni belgilay olmaslikka, tahlil va tasnif qilishga qobiliyat 
yo‘qligida ifodalanadi.
M a’lumki, o ‘quv materialining m a’nosiga tushunib esda olib qolish 
faqat zarur bo‘libgina qolmasdan, shu bilan birga mexanik esda olib qolishdan 
beqiyos darajada samaraliroqdir. 0 ‘quvchi ulglayib borgani sari uning aqliy 
faoliyatida m a’nosiga tushunib esda olib qolish tobora katta rol o ‘ynaydi. 
Oligofrenopedagogika aqli zaif bolalar bilish faoliyatining rivojlanishini 
to ‘xtatuvchi rasmiy mashq qildirish asosida o ‘qitish g‘oyasini keskin rad 
qildi hamda ta’limning onglilik tamoyiliga amal qilish maqsadga muvofiqligini 
va mumkinligini isbot etdi.
Shuning uchun aqli zaifbolaning maktabga birinchi kelgan kunidan boshlab 
aqliy rivojlanishini ta’minlash kerak. Bunga erishish uchun yordamchi maktabda 
har qanday fanni o ‘qitish shunday tuzilishi kerakki, o ‘quvchilaiga ayrim 
bilim va malakalarni beribgina qolmay, ularning aqliy kamchiliklarini ham 
to^rilashi lozim. Bunda bolaning tahlil va tasnif qilish qobiliyatini asta-sekin 
vujudga keltiruvchi korreksion pedagogik usullar muhim ahamiyatga ega.
0 ‘quvchi biror umumiy qoidani, kuzatilgan dalillarni va hodisalarni 
taqqoslash hamda ulardagi o ‘xshashlik va farqlami yuzaga chiqarish tufayli 
o ‘zlashtiradi.
Taqqoslash har qanday tafakkurning asosidir. 0 ‘qish va o ‘rganishdagi 
muvafTaqiyat ko‘p jihatd an aqli zaif o ‘quvchilarda taqqoslash, ya’ni 
o ‘xshashlik va farqni ko‘ra bilish malakasining paydo bo‘lganligiga bog‘liqdir.
Psixologlarim iz o ‘quvchilarning bilish faolligini oshirish uchun 
taqqoslashning (qiyoslash va qarama-qarshi qo ‘yishning) rolini batafsil 
aniqlab chiqdilar. Bu usul um um lashtiruvchi tafakkur uchun g ‘oyat 
samaralidir. Shu sababli «farqini top» mazmunidagi topshiriqlar darslarda 
keng qo‘llanishi lozim.
0 ‘quvchi bayon qilinayotgan yangi m aterialni passiv holda idrok 
qilmasdan, balki faol yondashgan holdagina berilgan bilimni to‘la, ongli 
ravishda o ‘zlashtirishi m um kin. M asalan, biror arifm etik q o n u n n i— 
q o ‘shishning o ‘rin alm ashtirish qonunini um um lashtirishda o ‘quvchi 
qo ‘shishga doir misollar yechib, qo‘shiluvchilaming o ‘rnini almashtirishdan 
yig‘indining o^zgarmasligini o ‘zi topsa, shundagina umumlashtirishni ongli 
ravishda o ‘zlashtirgan bo‘ladi.
68

---

Faollik faqat fikrlash jarayoniga (o‘quvchidan tushunchalar va qonunlami 
o‘zlashtirish talab qilinganda) ijobiy ta’sir kokrsatibgina qolmay, balki esda 
qoldirish jarayoniga ham ta ’sir etadi, eslab qolish qobiliyatini oshiradi, 
unumli esda qoldirishga yordam beradi.
Aqli zaif o ‘quvchi o ‘qish jarayonida faol bolishi uchun, birinchidan, 
unga o ‘qish ishida mustaqillikka keng imkoniyat berish, ikkinchidan, uni 
unumli usul bilan mustaqil ishlashga o ‘rgatish, uchinchidan, unda mustaqillikka 
intilishni uyg‘otish kerak, buning uchun unda tegishli ichki intilishni vujudga 
keltirish, ya’ni berilgan vazifalarni yechishga mustaqil, ijodiy tarzda harakat 
qilishini hayotiy muhim vazifaga aylantirish lozim.
Yuqorida aytilganlardan ko‘rinib turibdiki, ta ’limda onglilik va faollik 
tamoyili aqli zaif boladagi nuqsonlarni tuzatishda yordam chi maktab 
ta’limining zaruriy sharti hisoblanadi.