Maxsus pedagogika

0 ‘qitishda ko'rgazmalilik tamoyili
T a’lim da kokrgazm alilik tam oyilidan to kg‘ri foydalanish bilim va 
malakalarni mustahkam va ongli o ‘zlashtirish shartlaridan hisoblanadi. 
Yordamchi m aktablarning asosiy vazifalaridan biri borliqni bilishning 
birinchi pogkonasi bo‘lgan bolalar sezgi tajribalarini vujudga keltirishdir.
Ko‘rgazmalilik tamoyili yordam chi maktabda q o llanishi jihatidan 
juda ham qimmatli va o ‘ziga xos tam oyillardan hisoblanadi.
M antiqiy — abstrakt um umlashtirish haqiqatni hissiy idrok qilishdan 
boshlanadi. Bolaning hissiy tajribasi uni o ‘qitish asosida yotadi. Bola 
tomonidan haqiqatni bilishning birinchi bosqichi uning hissiy tajribasini 
to‘glri uyushtirishdan iborat.
Oligofren bola o ‘z normal tengdoshidan ta ’lim olishdagi xarakterli 
qiyinchiliklari bilangina emas, tevarak-atrof, dunyo haqidagi tasavvurlari, 
uni idrok etish xususiyatlari bilan ham farq qiladi.
Oligofren bola maktabda ta ’lim ola boshlagan paytda tevarak-atrofdagi 
narsa va voqealar haqidagi bilim va tasavvurlari nihoyatda kambag‘al va
73

---

tor doirada boladi. Maktabning vazifasi bolalarning tushunishlari oson 
b o ig a n narsa va voqealar bilan bevosita tanishtirish orqali ularning 
tasavvurlar zaxirasini har taraflama kengaytirishdir.
Bunda bolalarni atrofdagi olam va odamlarning hayoti bilan tanishtirish 
uchun uyushtirilgan sayohatlar va yordamchi maktabning quyi sinflari 
uchun nazarda tutilgan fan darslari tizimi katta ahamiyatga ega. Bu darslarda 
tevarak-atrofdagi narsalar haqida yordamchi maktab o ‘quvchilarida to ‘g‘ri, 
umumlashtirilgan tasavvurlar vujudga keladi.
Shuni nazarda tutish kerakki, aqli zaif o ‘quvchilarda, ayniqsa, kichik 
yoshdagilar murakkab, aniq narsalami idrok qilishda ularni mustaqil ravishda 
qismlarga ajratish qobiliyatiga ega emaslar. Masalan, qush suratini muhokama 
q ilay o tib , 
0
‘q u v c h ila r u n d a n q ism larn i (b osh i, q a n o tla ri, rangi, 
tum shug‘ining xususiyati va hokazolarni) ajratolmaydi. Shuning uchun 
o ‘qituvchi yordamchi maktab o kquvchilarining idrok qilishini pedagogik 
jihatdan to ‘g‘ri uyushtirishi, idrok qilinayotgan obyektdan qism larni 
ajratishda, taqqoslashda, tasvirlashda va hokazoda unga yordam berishi kerak.
Aqli zaif bolalarni o ‘qitishda ko ‘rgazm alilik tam oyilini am alga 
oshirishning keyingi bosqichi muayyan tafakkurdan mavhum tafakkurga 
to ‘g‘ri o ‘tkazish yolin i topish hisoblanadi. Bu masala o ‘quvchilarda nutqni 
o ‘stirish m asalasi bilan bevosita b o g ia n g a n . Y ord am ch i m aktab
o ‘quvchilarida tafakkurning m e’yorida rivojlanishi uchun narsa va 
hodisalarning koi'gazmali tasvirlaridan tashqari, uning ongida hissiy idrok 
qilingan narsa va hodisalarning mohiyatini o'zida aks ettiradigan atamalar, 
so‘zlar, jum lalarning mavjud bolishi zarur. Faqat til kishiga muayyan 
tafakkurdan mantiqiy mavhum tafakkurga o ‘tishga imkon beradi. Ko‘p 
hollarda kokrgazmalilik tafakkurning tayanchi vazifasini o ‘taydi.
Ko‘rgazmalardan foydalanib, maktab, bir tom ondan, o ‘quvchilarda 
tevarak-atrofdagi dunyo haqida aniq tasavvurlarni vujudga keltirishni 
ta ’minlab borsa, ikkinchi tom ondan, maktab bolalarni mavjud dunyoda 
kuzatilayotgan aloqa va munosabatlarni ifodalash uchun til vositalari (so‘z, 
jum lalar va hokazolar)dan to‘g‘ri foydalanishga o'rgatishi kerak.
Bularning ham m asi aqli zaif bola nutqi va tafakkurining yaxshi 
rivojlanishini ta ’m inlash uchun uni o ‘qitishda ko‘rgazmalilik va so‘z 
vositalaridan har bir dars, har bir o kquv mashgkulotida maqsadga m uvo­
fiq ravishda qanday foydalanish kerakligini sinchiklab o ‘ylab ko‘rishga 
yordamchi maktab o ‘qituvchisini majbur etadi.
Demak, ta ’lim berishda kokrgazmalilik o'quv materialini mustahkam 
va ongli o ‘zlashtirish shartlaridan biri, o‘quvchilarning nutqi va tafakkurini 
tuzatish zaruriy shart hisoblanadi.
Y ordam chi m aktab t a ’lim ida ko‘rgazm alilik vositalaridan keng 
foydalanish bilan bir qatorda, ya’ni ularni ortiqcha qo ‘llash foydasiz 
bo‘libgina qolmay, zararli ekanligini ham esda tutish kerak. Maktab tajribasida
74

---

ko'rgazmali qurollardan noto‘g‘ri foydalanish holatlarini uchratib turamiz. 
Masalan, hech kerak bolm agan holda ko‘rgazmali qurol ishlatiladi, ba’zan 
esa ko‘rgazmali qurol qo‘yilgan o ‘quv maqsadiga to ‘g‘ri kelmasdan, salbiy 
rol o‘ynashi ham mumkin.
Yordamchi maktabda pedagogikada m a’lum boigan hamma ko‘igazmali • 
vositalardan foydalaniladi; natural ko‘rgazmalilik, tasviriy ko‘rgazmalilik, 
so‘z ko'rgazmaliligi va ramziy ko‘rgazmalilik. Bu o ‘rinda shuni e ’tiborga 
olish kerakki, ko‘rgazmalilik turli shakllarda ifodalanishi mumkin: natural 
ko‘rgazmalilik o ‘quvchilarning narsa va hodisalarni bevosita idrok qilishini 
nazarda tutadi, sinfda olkaziladigan tajribalar, sayohatlar ham shunga 
kiradi. Tasviriy ko‘rgazmalilik tasviriy vositalar — rasmlar, mulyajlar, 
diapozitivlar, k in o k artin alar yordam ida am alga oshiriladi. Tasviriy 
vositalarning mazmuniga qarab ko‘rgazmalilik haqiqiy, tasviriy va ramziy 
ko‘rgazmalilikka (rasmlar, chizmalar, jadvallar, diagrammalar) bolinadi. 
Sokz ko‘rgazmaliligi deganda, o ‘qituvchining o ‘quvchilarda muayyan 
tasavvurlarni uyg‘otadigan yorqin, ‘obrazli, jonli nutqi tushuniladi.
Modomiki yordamchi maktabda o'qitish davrida o ‘quvchilarning nutqi 
va tafakkuri aniq — obrazlidan, mavhum — mantiqiyga qarab rivojlanar 
ekan, turli ko‘rgazmali vositalarni qollash ham shunchalik o ‘zgarib boradi. 
Quyi sinflarda narsalar, hodisalar haqidagi tasavvurlarni vujudga keltirish 
uchun natural va tasviriy ko‘rgazmalilikdan keng foydalanilsa, yuqori 
sinflarda tasviriy va ramziy ko‘rgazmalilikdan foydalaniladi, chunki bola 
rivojlanishining dastlabki bosqichlarida mavhum materialni faqat aniq, 
ko‘rsatmali material orqali o ‘zlashtirishga qobiliyatli boladi.
Yordamchi maktabda ta ’lim berishda ko'rgazmalilikni o ‘quvchilarning 
amaliy faoliyatlari bilan boglash juda muhim. Shuning uchun ko‘pincha 
fan darslarida bolalar o ‘rganilgan narsalarni yasaydilar yoki rasmini solish 
bilan tasvirlaydilar, yoki ularning mehnati maktab yer maydonida hamda 
sinfda tashkil qilinadi.
Shunday qilib, ko‘rgazmalilik tamoyili o'qitishni faollashtirishga ham 
muhim ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘rgazmalilik tamoyiliga Beruniy fikri bilan yakun 
yasasak: «Ko‘rgan narsalarni tasaw ur qilishga odatlangach, sekin-asta 
fikrlashga o lis h osonlashadi».