Ijtimoiy xayot va din

O`rta Osiyoda Kushon davrining yodgorliklaridan yana biri Termez yonidagi Ayritom ibodatxonasidir. Bu ibodatxona peshtoqida sarg‘ish, oq toshlardan haykallar o`rnatilgan bo`lib, unda bir erkak va bo`yinlariga marjon taqqan ikki musiqachi ayollar qo`llarida nog‘ora, arfa kabi musiqa asboblarini chalayotganlari aks ettirilgan. Bu mashshoqlarning boshqa tarafida esa qo`llarida turfa gullar va turli mevalar ushlagan holda shodlanib, ularni olqishlayotgan odamlarning haykallari mavjud. O`rta Osiyoga Budda dini kirib kelganida buddaning muqaddas kitobi talqinini, uning aqidalarini kohinlar erlik aholiga san'at vositasida tushuntirishga harakat qilar edilar. Ular Budda hayotidan turli voqealarni, uning dono o`gitlarini she'r, musiqa, ashula va pantomim raqslar hamda mifologik obrazlar orqali maxsus ijrochilar ishtirokida namoyish etganlar. Shu sababli buddaning muqaddas kitobi O`rta Osiyoda yozma manba shaklida emas, balki og‘zaki shaklda saqlanib qolgan.

Demak, Ayritomda saqlangan ayollar haykali Budda diniy marosimining mashshoq ishtirokchilari siymosini ifodalagan. Diniy marosimlarni o`tkazish joylari hisoblangan ibodatxonalar esa, tabiiyki, ma'lum estetik me'moriy ko`rinishga ega bo`lishi kerak edi. Surhondaryodagi Bolaliktepa yodgorligidan ham ajoyib devoriy rasmlar bilan birga haykalchalar ham topilgan. O`zbekistonning turli joylaridan topilganbunday topilishi Buddaviylik dinining haykaltaroshlik san'atidan keng foydalanganligini bildiradi. Din o`z g‘oyaviy ta'limotini yoyishda ibodatxonalar qurilishi hamda haykaltaroshlik san'atiga alohida ahamiyat bergan.

O`rta Osiyoda Buddaviylikning tarqalishi va mustahkamlanishida, xususan shaxs kamolotida tasviriy san'atning o`rni muhim bo`lib, din bilan bog‘liq tarzda haykaltaroshlik taraqqiy topgan. Shu erda budda, bodhisatva va boshqa diniy haykallari yaratilgan, ular ibodatxonalarga o`rnatilgan, haykallarning ishlanish tamoyillari esa, Hindistonda yaratilgan kanonlarga asoslangan.

Buddaviylik Kushon davlati tomonidan mafkuraga aylantirilgan bo`lsada, biroq bu din unchalik e'tibor topmaganligi, milodning III asrida Moniy diniy e'tiqodi targ‘ib qilinganligi va bu din asosini zardushtiylik tashkil etib, unda buddaviylik, nasroniylik unsurlari borligi aytib o`tildi.