Ijtimoiy xayot va din

Dastlabki stupalar buddaning muqaddas buyumlari saqlanadigan joy bo`lgan va yarim aylana shaklida qurilgan. Budda vasiyatiga ko`ra, uning jasadi kuydirilib, kuli oltin ostadon (muqaddas sajdagoh)da marmartoshdan tiklangan tepalik shaklidagi maxsus bino bo`lgan stupada saqlangan.

Stupalar yarim aylana, kvadrat yoki aylana shaklida bo`lib, atrofi to`rt darvoza bilan o`ralgan. Stupaning koinot ko`rinishida bo`lishi an'anaviy hisoblangan. Stupalarning atrofida esa, budda diniy marosimlari o`tkazilgan. Stupaning ustiga nilufar va qonun g‘ildiragi tasvirlangan. Budda ibodatxonalarida stupa, nilufarning ramziy shakli, qonun g‘ildiragi tasvirlari bilan bir qatorda budda va bodhisatvalarga ibodat qilish vujudga kelgan. Marosimlarni o`tkazish uchun haykallar turadigan ibodatxona tashkil etilgan.

Bahodir Turg‘unov tadqiqotlariga ko`ra, Dalvarzintepadan ikkita ehrom topilgan bo`lib, unda Budda, Bodhisatva va boshqa mahalliy hukmdorlarning ham xaykallari topilgan. Mahalliy hukmdorlar Buddaga tuhfa keltirayotgan yoki sajda qilayotgan qiyofada aks ettirilgan. Dalvarzintepa ibodatxonasining haykallar zalida o`tirgan Buddani aks ettirgan ulkan figurasi atrofida kichikroq o`lchamdagi budda haykallarning tik turgan holati tasvirlangan. Buddaning atrofida tik turgan sakkizta figuradan oltitasi Budda atrofida joylashgan. Bunday noyob galereyani O`rta Osiyoda birinchi bor uchratishimiz, deb yozadi B.Turg‘unov.

Fayoztepada o`tirgan Budda uning chap va o`ng tomonlarida tik turgan rohiblar aks ettirilgan. Bunda ham yuqoridagi an'anaga asoslanilgan. Muqaddas Botha daraxti tasviri rohiblar bilan birga Fayoztepadan topilgan budda haykali fonida tasvirlangan. Budda tasviri tushirilgan bo`rtma rasm Fayoztepa (Eski Termiz)dan topilgan bo`lib, u taxminan I-II asrlarga taalluqli. O`z atrofida rohiblari bilan birga aks ettirilgan Buddaning yagona mashhur tasviri, janubiy O`zbekistonda mo`l bo`lgan marmarsimon ohaktoshdan ishlangan. Mahalliy haykaltaroshlik uchun g‘ayritabiiy bo`lgan ustunsimon qurilma kompozitsiyasida joylashtirish uslubida ishlangan.1