Ijtimoiy xayot va din

O`rta Osiyoda Budda dinini davlat dini sifatida qabul qilgan Kushon shohlari bu din ta'limoti va ibodatini tarqatish uchun turli joylarda ibodatxonalar qurdirganlar. Ibodatxonalarda Budda va Bodhisatvalarning haykallari qo`yilgan.

Shu tarzda diniy g‘oyalarni yoyishda haykaltaroshlik san'atining rivojlanish jarayoni boshlangan.

Buddaviylikning qabul qilinishi san'at va madaniyat xarakterida o`z aksini topdi. Me'morchilik ham din bilan uyg‘unlashib, monastir va ibodatxonalar yuzaga kelishiga olib keldi.

Buddaviylik boshqa xudolarga sig‘inishni ta'qiqlamaydi. Ammo ularga ibodat qilish insonga vaqtinchalik tasalli berishi mumkin, lekin nirvanaga olib bormaydi, deb hisoblanadi. Shuning uchun ibodatxonalarda turli ilohlar va turli joylardagi ular ulug‘lagan shaxslarning timsollari qo`yilishiga qarshilik qilinmagan.

Shuningdek, “Gautama yagona Budda emas. Bunday Buddalar Mahayanada 1000 nafarni tashkil etadi. Ularning eng mashhurlari Gautama Siddartha, ya'ni Buddaning asoschisi, Mayteriya – kelajak buddasi; u kelgusida dunyoni boshqaradigan voris; Manjushri-Budda – donolik timsoli; Aribudda – dunyoning yaratuvchisi va hukmdori.”1

Mahayana yo`nalishi Buddani xudo deb e'lon qilgach, bu g‘oya xudolarning kelib chiqishiga sabab bo`ldi.

Budda hayoti bilan bog‘liq tasvirlar, haykallar ishlangan. Budda vafotidan keyin uning poyqadami etgan joylarda “stupa”, qadamjolar barpo etildi. Budda vafotidan keyin uning jasadi hind udumiga ko`ra kuydirilib, ettita buddaviy jamoalariga bo`lib yuborilgan va har bir jamoa uni dafn etgan joyda ibodatxona (stupa) barpo etgan va 7 ta botha daraxti ekilgan. Demak, stupa – Buddaviylikda qabrlar qo`rg‘oniga ko`tarilishdagi inshoot turidir. Rivoyatga ko`ra, stupa Buddaning muqaddas murdasi turadigan joy bo`lgan. Keyinchalik Budda tarixi bilan bog‘liq biron voqea sharafiga stupa yodgorligi qo`yilgan. Stupaning arxitektura qurilishida doira yoki kvadrat bo`lishi shart hisoblangan. Arxitektura tuzilishida stupa koinot belgisi hisoblangan. Bu diniy ta'limot bilan bog‘liq ibodatxonalar ichida nirvanaga erishish uchun sukunat, osoyishtalik bo`lishi, xayol chalg‘imasligi kerak edi. Shuning uchun ibodat ko`proq g‘or ichida yoki kimsasiz o`rmonlarda amalga oshirilishi kerak bo`lgan.