Ijtimoiy xayot va din

1-MAVZU: “IJTIMOIY XAYOT VA DIN” KURSI PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI
REJA:
1. Ijtimoiy hayot va din fanini o`qitishdan ko`zda tutilgan asosiy maqsad.
2. Dinlar tasnifi.

Mustaqillikka erishganimizdan so`ng barcha o`quv maskanlarida " Ijtimoiy xayot va din " fani fan sifatida o`qitila boshladi. Dinshunoslik – din, uning kelib chiqishi, tarixiy shakllari, evolyutsiyasi, muqaddas yozuvlari, kishilar va jamiyat hayotida tutgan o`rni, diniy va dunyoviy dunyoqarashlarning o`zaro munosabatlari kabi masalalarni o`rganuvchi ilmiy – falsafiy o`quv predmeti sanaladi.

Dinshunoslik XIX asr o`rtalarida G‘arbiy Yevropada alohida fan tarmog‘i sifatida vujudga kelgan. Uning asoschilari – Myuller, Taylor, Tile, Freyzer, Sosseder.
Dinshunoslikning eng yirik sohalaridan biri islomshunoslik, hurfikrlilikdir. Dinshunoslik XIX sar 30-yillarida O`zbekistonga tarqaldi. Bu yerda oldin islomshunoslik bor edi, xolos.
Dunyo xaritasida mavjud mamlakat borki, unda yashovchi xalqlarning o`z dini, urf-odatlari va an'analari mavjud. Ana shu qadriyatlar xalqlarning yurish-turishi, kundalik faoliyati va umuman hayot tarzini belgilashda asosiy omil bo`lib hisoblanadi. Dunyo xalqlari tarixini o`rganishda ularning diniy qarashlari, e'tiqod va diniy amaliyotlarini e'tibordan chetda qoldirish mumkin emas. “Ijtimoiy xayot va din” fani ana shu muhim omilni tadqiq etib, tarix bilan bog‘liq ravishda tahliliy o`rganadi.
“Ijtimoiy xayot va din” fanini o`qitishdan maqsad – talabalarga buddaviylik, xristianlik, islom kabi jahon dinlari bilan bir qatorda urug‘-qabila dinlari va alohida millatlarga xos milliy dinlar tarixini zamonaviy ilmiy konsepsiyalar asosida chuqurroq o`rgatish. Shuningdek, mustaqillik yillarida O`zbekistonda dinga nisbatan munosabatning tubdan o`zgarganligi, diniy qadriyatlarni tiklash, diniy bag‘rikenglik madaniyatini shakllantirish yo`lida qilinayotgan diqqatga sazovor ishlar haqida zaruriy ma'lumotlarni berish ko`zda tutilgan.
Mustaqillik davrida milliy va diniy qadriyatlarning xalqqa qaytarilishi bilan birga jahonda mavjud xalqlarning dinlari haqida keng ma'lumot olish, ularning qadriyatlarini o`rganish imkoniyati yuzaga keldi. Natijada “Ijtimoiy xayot va din” fani izchillikda rivojlana boshladi. Bunda alloma ajdodlarimiz qoldirgan boy ilmiy-ma'naviy merosni o`rganish bilan birga shu kunga qadar chet ellarda amalga oshirilgan izlanish va tadqiqotlarning natijalaridan unumli foydalanish zarurati paydo bo`di.
“Ijtimoiy xayot va din” fani dinni tanqid qilish yoki ko`r-ko`rona maqtash maqsadida emas, balki dinni tarixiylik, xolislik asosida turli xalqlar hayotida tutgan o`rnini ilmiy jihatdan, ma'naviy hayotning bir bo`lagi sifatida yondoshib o`rganadi.
“Ijtimoiy xayot va din” fanining vazifalari quyidagilardan iborat:
-dinning jamiyatga ijtimoiy, ma'naviy, ruhiy ta'siri haqida bilim berish;
-ibtidoiy diniy tasavvurlar, milliy va jahon dinlari ta'limotlari haqida ma'lumot berish;
-dinning mohiyati va uning kishilik jamiyati taraqqiyotidagi turli tarixiy bosqichlarda tutgan mavqei haqida tushuncha berish;
-jamiyatini ma'naviy jihatdan kamol toptirishda diniy qadriyatlarning ahamiyatini yoritish;
-dunyoviy davlat va dinning o`zaro munosabatlarini yoritib berish;
-diniy aqidaparastlik, ekstremizm va fanatizm kabi salbiy illatlar mohiyatini yoritish va ularga qarshi g‘oyaviy immunitetni shakllantirish;
-O`zbekiston Respublikasida dinga nisbatan munosabatning tubdan o`zgarganligi, xususan, islom dini qadriyatlarini tiklash yo`lida qilinayotgan ishlar haqida keng tasavvur hosil qilish.
“Ijtimoiy xayot va din” fanining amaliy ahamiyati shunda ham ko`rinadiki, u talabalarda islom va boshqa dinlar qadriyatlariga hurmat bilan qarash, ularni qadrlash, boshqa dinlarga va ularning vakillariga hurmat bilan munosabatda bo`lishni tarbiyalaydi.
Shuningdek, mustaqillik yillarida O`zbekistonda dinga nisbatan munosobatning tubdan o`zgarganligi, diniy qadriyatlarni tiklash, diniy bag‘rikenglik madaniyatini shakllantirish yo`lida qilinayotgan diqqatga sazovor ishlar haqida zaruriy ma'lumotlarni berish ko`zda tutilgan.
“Din” arabcha so`z bo`lib, o`zbek tilida “ishonch”, “ishonmoq” degan ma’nolarni anglatadi.
Din – insoniyat ma’naviy hayotining tarkibiy qismidir. Birinchi Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek: “Ma’naviyat unsonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, idodasini baquvvat, iymon- e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir”.<sup>1</sup> O`zbekiston Respublikasida ziyolilar oldiga ma'naviy barkamol insonni shakllantirish vazifasi qo`yilgan bir paytda din masalasini chetlab o`tish mumkin emas. Mazkur masalani hal etishda ilgarigi dinga agressiv hujum etish uslubining salohiyatsizligi hammaga ochiq-oydin ma’lum. Lekin keyingi paytda paydo bo`lgan diniy bo`lmagan masalalarni diniy deb atash, har qanday, hatto bir-biriga zid bo`lgan, fikrlarni tahlil qilmasdan turib maqtash uslubi ham o`zini oqlamaydi. Demak, ushbu masalaga printsipial, professional, ilmiy yondashuv darkordir.
O`zbekiston Rossiya imperiyasi va Sovet Ittifoqi tarkibida bo`lgan va jahon hamjamiyatidan ajratilib yashagan bir davrda, g‘arbda XIX asrning o`rtalarida vujudga kelgan dinshunoslik fani ancha yo`l bosib o`tib, ko`plab ilmiy natijalarga erishdi. Mustaqillik yillarida O`zbekiston tadqiqotchilari bu Yangi soha bilan yaqindan tanishib, mutaxassis kadrlarni tarbiyalay boshladilar.
Din - e'tiqod hamdir, bu esa har bir kishining shaxsiy ishi. Lekin shaxsni har qanday missioner tashkilotlar ixtiyoriga ham tashlab qo`yib bo`lmaydi. Ozod jamiyatda har bir inson o`z shaxsiy munosabatini belgilab olishi uchun unga har tomonlama, boy, xolis-ilmiy axborot zarur. Bunday axborot ko`p qirrali bo`lmog‘i, birovning g‘arazli sharxisiz asl matnlar shaklida bo`lsa maqsadga muvofiqdir. Eskirgan ma'lumotlar asosida mutaxassis bo`lmagan mualliflar tomonidan yozilgan asarlar hozirgi zamon axborot erkinligi va uning yetib kelishi oson bo`lgan sharoitlarda o`quvchilarning ko`z oldida muallifning obro`sizlanishiga olib keladi.
Din- tabiat, jamiyat, inson va uning onggi, yashashdan maqsadi hamda taqdiri insoniyatni bevosita qurshab olgan atrof-muhitdan tashqarida bo`lgan, uni yaratgan, ayni zamonda insonglarga to`g‘ri, haqiqiy, odil hayot yo`lini ko`rstadigan va o`rgatadigan ilohiy qudratga ishonch va ishonishni ifoda etadigan maslak, qarash, ta'limotdir.
Din muayyan ta'limotlar, his-tuyg‘ular, toat-ibodatlar va diniy tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon bo`ladi. U olam, hayot yaratilishini tasavvur qilishning alohida tariqasi, uni idrok etish usuli, olamda insoniyat paydo bo`lgandan to bizgacha o`tgan davrlarni ilohiy tasavvurda aks etishidir. Din komil insonni tarbiyalashda salmog‘li tarbiyalovchi qudratga ega bo`lgan ma'naviy-axloqiy kuchdir.
Din nima ekanligi turlicha izohlansa-da, umumiy nuqtai nazar shuki, din ishonmoq tuyg‘usidir. Ishonmoq tuyg‘usi insoniyatning eng teran va eng go`zal ruhiy-ma'naviy ehtiyojlaridandir. Dunyoda dini, ishonchi bo`lmagan xalq yo`q. Chunki muayyan xalq dinsiz, e'tiqodsiz, biror-bir narsaga ishonchsiz holda yashay olmaydi.
Ijtimoiy xayot va din fanida dinga "dinning o`zi nima?", "uning mohiyati nimadan iborat?" degan savol nuqtai nazaridan yongdashishdan tashhari din "qay tarzda faoliyat olib boradi?" degan savol nuqtai nazaridan ham yongdashuv mavjud. Bu masala bilan ko`proq din sotsiologiyasi shug‘ullanadi.
Sotsiologik nuqtai nazardan qaralganda din jamiyat uchun zaruriy narsa, ijtimoiy hayotning ajralmas qismidir. U ijtimoiy munosabatlarni yuzaga keltiruvchi va amalga oshiruvchi omil sifatida namoyon bo`ladi. Bu degani dinni jamiyatdagi bajaradigan vazifalariga ko`ra o`rganish mumkin demakdir.
Dinning vazifalari deganda uning alohida shaxsga va jamiyatga ta'sir qilish yo`li va tabiati nazarda tutiladi. Bunda har bir din unga e'tiqod qiluvchi muayyan bir shaxsga u yoki bu jamoaga va umuman jamiyatga nima beradi? Insonlar hayotiga qanday ta'sir ko`rsatadi? Shunga o`xshash masalalar o`rganiladi.
Dinning ijtimoiy vazifalari haqidagi ta'limotni dinshunoslikda funktsionalizm rivojlantiradi. Funktsionalizm jamiyatga ijtimoiy tizim sifatida qaraydi: unda jamiyatdagi har bir element muayyan funktsiyani bajardi. Dinning jamiyatda bajaradigan ijtimoiy, ma'naviy, ruhiy vazifalari quyidagilardan iboratdir: