Ijtimoiy xayot va din

Diniy e'tiqod esa o`ziga xos g‘oya sifatida inson ruhiyatining holatidir. E'tiqodning o`ziga xos ko`rinishlaridan biri bu dindir.

Din insonning ruhiy dunyosi bilan chambarchas bog‘liq bo`lib, uning ijtimoiy hayotida doimo u bilan birga bo`ldi. Shuning uchun ham dinni o`rganish - bu insoniyatni o`rganish demakdir. Dinni insoniyatdan, insoniyatni dindan ajratib bo`lmasligini tarixning o`zi isbotladi. "Kommunistik jamiyatda din yo`q bo`lib ketadi" deyilgan fikrning aksicha kommunizm hayoliy narsa-yu, din doimiy ekanligi amalda isbotlandi. Demak, din insoniyat bilan birga dunyoga kelgan.
Dinlar unga e’tiqod qiluvchilarning so`ngi, miqyosi, o`zining ma'lum millat yoki halqqa xosligi yohud millat tanlamasligiga ko`ra turli guruhlarga bo`linadi:
1. Urug‘-qabila dinlari - totemistik, animistik tasavvurlarga asoslangan, o`z
urug‘idan chiqqan sehrgar, shomon yoki qabila boshliqlariga sig‘inuvchi dinlar. Ular
millat dinlari va jahon dinlari ichiga singib ketgan bo`lib, hozirda Avstraliya,
Janubiy Amerika va Afrikadagi ba'zi qabilalarda saqlanib qolgan;
2. Millat dinlari - ma'lum millatga xos bo`lib, boshqa millat vakillarini
qabul qilmaydigan dinlar. Ularga Yahudiylik (Yahudiy millatiga xos), hinduiylik (hindlarga xos), Konfutsiychilik (xitoy millatiga xos), sintoizm (yaponlarga xos) kiradi;
3. Jahon dinlari - dunyoda eng ko`p tarqalgan, kishilarning millati va irqidan qat’iy nazar unga e’tiqod qilishlari mumkin bo`lgan dinlar. Unga buddaviylik, xristianlik va islom dini kiradi.
Bundan tashhari dinlar ta'limotiga ko`ra monoteistik - yakkaxudolik va politeistik - ko`pxudolik dinlariga bo`linadi.
Diniy ong asoslarining shakllanishi. Ilmiy adabiyotlarda keltirilishicha, "ibtidoiy odamning jismoniy, fiziologik, asab-endokrin, biologik, psixologik va boshqa sohalari o`ziga xos xususiyatlarga ega edi. Bu nafaqat uning hayoti va faoliyatiga, fe'l-atvoriga, balki uning fikrlash darajasiga, kuchli hayajonlanishiga, tasavvur etishiga, mustahkam haqiqiy yoki soxta mantiqiy qonuniyatlarni kashf etishiga ta'sir ko`rsatadi. U ibtidoiy bo`lsa ham aqlli, fikr yurituvchi, ma'lum tahlilga qobiliyatli, konkret holatda fikr yurita oladigan, doimiy faoliyatida vujudga kelgan amaliy tajribalarga ega bo`lgan odam edi. Bunday tahlil nimaga asoslangan? Bilim miqdorining nihoyatda ozligi va uni doimiy takomillashib borishi oldinda turgan hayotdan qo`rquv va uni yengishga bo`lgan intilish, amaliy tajribani uzluksiz ko`payishi, tabiat kuchlariga mutloq tobelik va undan qutilishga tirishish, atrof-muhit injiqliklari va ularni yengish va h.k. - bularning barchasi shunga olib bordiki, uning ilk, qadamidan nafaqat mantiqiy talabchanlik, balki hissiy-ijtimoiy, hayoliy-fantastik munosabatlar kelib chiqdi. Gap "ongli yovvoyi" yoki "abstrakt fikrlovchi kishi" to`g‘risida borayotgani yo`q, ayni jamoaning qonun-qoidalaridan chiqmagan holda, qolaversa 20-50 kishidan iborat bo`lgan kichik qabila, mehnat faoliyati jarayoni (ov, ozuqa izlash, qurol yasash, turar joyni jihozlash, olovni saqlash va h.k.) doimiy ijtimoiy munosabatlar, oilaviy urug‘doshlik aloqalari va hodisalar jarayonida (nikoh aloqalari, tug‘ilish va o`lim) ushbu jamoaning ruh homiylari, g‘ayritabiiy kuchlar va voqeylik o`rtasidagi g‘ayrioddiy aloqalar to`g‘risida ibtidoiy tasavvurlar mustahkamlanib borgan. Real hayot bilan bir qatorda o`zga dunyo mavjudligi, marhumlar tiriklar hayotiga ta'sir eta olishi to`g‘risidagi g‘oyalar yuzaga keldi".
Dafn etish jarayoni. Ibtidoiy odam o`z qarindoshlarini ko`mishda maxsus marosimlar, ma'lum tayyorgarlik udumlariga amal qilar edi: jasadni qizil mineral bo`yoq bilan qoplanar, uning yoniga kundalik ehtiyoj buyumlari, zeb-ziynatlar, asbob-anjomlar va h.k. qo`yilar edi. Bularning bari o`z jamoa a'zolarini dafn etayotgan jamoa oxirat mavjud ekanligi haqida ibtidoiy tasavvurlarga ega bo`lganligidan dalolat beradi.
Ov qilish. Bizga ma'lumki, arxeologik izlanishlar jarayonida yer yuzining turli joylaridagi g‘orlarda ibtidoiy odam tomonidan chizilgan rasmlar topilgan. Fanga ma'lum bo`lgan g‘orlardagi suratlarning ko`pchiligi ov sahnasi, odam va hayvonlarning tasvirlari, hayvon terisini kiygan odamlar, yarim odam va yarim hayvon qiyofasidagi mavjudot suratlaridan iborat. Bu suratlar dalolat qiladiki, ibtidoiy odamlar o`zlari va hayvonlar o`rtasidagi tabiiy va g‘ayritabiiy aloqalar mavjudligi haqidagi tasavvurlarga ega edilar. Bu bilan birga marhum ajdodlarining ruhlari sehrli usullar bilan hayvonlar hulqiga ta'sir etish imkoniyatiga ega deb bilar edilar. Bu tasavvurlar tiriklar bilan marhumlar o`rtasidagi vositachilar, ya'ni turli xildagi sehrgarlar va shamanlar faoliyatining kelib chiqishiga sabab bo`ldi.
Ibtidoiy odam hayoti haqidagi tasavvurlarimizga ko`ra, uning hayotida kelib chiqqan diniy tasavvurlar quyidagi ibtidoiy din shakllarida namoyon bo`lgan.