Ijtimoiy xayot va din

Totemizm. Totem so`zi - Shimoliy Amerikada yashaydigan Ojibva qabilasi tilida "uning urug‘i" ma'nosini anglatadi. Uning mohiyati «odamlarning hayvonot yoki o`simlikning muayyan turlariga qarindoshlik aloqalari bor", deb e’tiqod qilishdir. Ehtimol, ma'lum bir jamoaning avvalda asosiy ozuqa manbaini tashkil qilgan hayvon yoki o`simlikka nisbatan e'tibor keyinchalik vujudga kelgan qabilaning diniy tasavvurlarining asosiy shakllaridan biriga aylangan bo`lishi mumkin. Urug‘dosh guruhlar ularni umumiy belgilari va totemlari bo`lgan hayvon yoki o`simlikdan kelib chiqqan deb bilar edilar. Ammo bunday totemlar va odamlar orasidagi aloqalar uzoq o`tmishga tegishlidir va bilvosita ularning mavjud bo`lganligini faqatgina qadimgi rivoyatlar tasdiqlaydi. Masalan, hozirgi davrgacha Avstraliya Aborigenlari orasida saqlanib qolgan afsongalardan ularning tasavvurlarini bilib olish mumkin.
Urug‘dosh jamiyatning shakllanishi jarayonida totemizm muhim rol o`ynaydi. Ayniqsa, ular qarindosh guruhlarning boshqalardan ajralishiga sabab bo`ldi. "O`zimizniki", ya'ni bir totemga tegishli degan aniq taassurot paydo bo`ldi. Totemizm ta'sirida paydo bo`lgan urf-odatlar va normalar asrlar davomida qatiy ravishda qo`llanildi. Bu totemga xos bo`lmagan begonalar bu jamoa urf-odati va normalaridan chetda hisoblangan. Totemizning bunday ijtimoiy roli totemistik ko`rinishlarni evolyutsion xarakteriga ham ta'sir ko`rsatadi. Vaqt o`tishi bilan qarindoshlik tizimining mustahkamlanib borishi jarayonida birinchi darajali totem tartibi haqida tasavvur ilgari surildi. Zooantropoformorf ko`rinishi bilan aralashgan holda odam bilan uning totemi qarindoshligi orasida oilaviy munosabatlar haqida, ya'ni odam vafot etgach uning o`z totemiga aylanishi yoki aksincha - totemdan qayta inson shakliga kelishi haqidagi tasavvurlar paydo bo`ldi. Birinchi-tomondan buning hammasi o`tgan ota-bobolar ruhlarining kuchayishiga va ilohiy kuchlarga ishonchni oshishiga olib kelgan bo`lsa, ikkinchi tomondan totemga bo`lgan munosabatlarni o`zgarishiga, totemni ozuqa sifatida iste'mol qilishni taqiqlanishiga olib keldi. Tabu - ta’qiqlash tizimi paydo bo`ldi. Ulardan eng muhimi totemni ovqat sifatida iste'mol qilishni ta’qiqlash edi. Faqatgina ba'zi diniy marosimlarda ruhoniylar yoki qabila boshliqlariga totemni yeyishga ruhsat etilardi. Shunday qilib, totemizm urug‘chilik jamoasi -ijtimoiy jamoalarning eng birinchisida diniy ko`rinishlarning tarixiy asosi bo`lib qoldi.
Insoniyat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida totemizning asosiy vazifalari - birinchi ma'ruzada aytib o`tilganidek birlashtiruvchilik, tartibga soluvchilik edi. Totemizm diniy shakllarning dastlabkisi bo`lishiga qaramasdan, hozirda ham ko`plab halqlarning urf-odatlarida, e’tiqodlarida uning unsurlari saqlanib qolgan (Masalan, Hindistonda sigir, Avstraliyada kenguru, Qirg‘izlarda oq bug‘u afsonaviy baxt keltiruvchi hayvon sifatida ulug‘lanadi).